De Biënnale van Istanbul had ook al in vorige editie een sterke politieke tint. Nu is er ronduit een osmose met de protestbewegingen die niet alleen in Istanbul, maar in heel Turkije het dag- en nachtlicht zien.
Dagelijks zijn er nog manifestaties nabij het Galatasaray-lyceum op Istiklal Cadesi, de grote winkelwandelstraat van Istanbul. Het is een bonte mengeling van mensen die zich niet meer onbetuigd laten: studenten, Koerden (zie foto) … En telkens staat een overmacht van politiemensen met waterkanon paraat. De vaak nog piepjonge soldaten giechelen wat schaapachtig en tokkelen – in afwachting van actie – geleund op hun schilden op hun nieuwste smartphone.
Maar Turken getuigen van creativiteit: na de potten- en pannencharivari van de huisvrouwen begonnen buurtbewoners hun grijze trappen in regenboogkleuren te schilderen. En ook dat lijkt een besmettelijk protest te zijn.
(foto: Etienne Boonefaes)
Het Britse collectief FREEE (met 3 ees) werd in 2004 opgericht door Dave Beech, Andy Hewitt en Mel Jordan. Het drietal bevraagt altijd de rol van kunst in de maatschappij en hoe een publieke opinie gevormd wordt.
‘The Economic Function of Public Art is to Increase the Value of Private Property’ is zo een van hun campagnes bestaande uit slogans, publicaties, krantenartikels, affiches. De grote billboard ‘Protest drives History’ dateert uit 2008 in Londen. De slogan spreekt onmiddellijk aan. Ook al hangt deze poster nu binnen, het blijft een – ambivalente – oproep tot actie. Actie die er intussen al geweest is en voortduurt.
(foto: Etienne Boonefaes)
El Castillo (het kasteel) is de onmiddellijke confrontatie voor de bezoeker in Antrepo N°3, de belangrijkste van de vijf sites van deze Biënnale. Pal een muur! Een muur van bakstenen gebouwd door Jorge Mendez Blake.
De Mexicaanse kunstenaar heeft wel een rare bobbel middenin bovenaan de muur gemetseld. Gelukkig zijn er de steunberen achteraan om de muur staande te houden. Bij nader toekijken, ligt onderaan – als fundament – een boek.
‘Het kasteel’ van Franz Kafka. Dat verhaal uit 1922 vertelt over absurdheid van een arbitrair bewind. Het kasteel is tegelijkertijd de plek die macht symboliseert, maar ook de basis van kennis. Zoals de muur balanceert de wereld tussen mogelijke kennis en de onmogelijkheid om aan die kennis te geraken.
(foto: Etienne Boonefaes)
Een eenzaam mannetje – hij is amper 50 cm groot – staat uit te huilen tegen een zuil. Gonzalo Lebrija boetseerde dit mannetje van ‘verdriet’ in 2007 als een onderdeel van een groot project in Guadalajara, de Mexicaanse stad waar hij nu werkt en woont.
Het was een vorm van protest tegen de botte en absurde stedelijke vernieuwingsplannen van de overheid waarbij historische architectuur met de grond gelijk gemaakt werd.
De link met het Gezi-park is duidelijk. Het ventje jankt dus niet (alleen) om zijn eigen existentie, maar ook om een sociale en stedelijke verdoemenis. De kunstenaar maakte een heleboel van deze beeldjes die hij dan verkocht. De ironie wil dus dat het monument dat op een publieke plek zou staan, gefinancieerd werd door privégeld.
Uiteindelijk besloot de kunstenaar zelf om geen reuzegroot wit beeld te maken voor de publieke plek, want dat zou een bevestiging worden van de bouwgekte. Het kleine mannetje heeft nu net zoveel kracht.
(foto: Etienne Boonefaes)
De bouwwoede in Istanbul is gigantisch: 48 megalomane projecten staan op stapel waaronder een nieuwe brug over de Bosporus, een derde internationale luchthaven en ‘renovaties’ van hele stadswijken. Ook in het kloppende hart rond het Taksimplein wordt 7 dagen op 7 gebouwd en getimmerd. Behalve het geplande rooien van de bomen in het Gezi-park lokte ook de verprutsing van een oud, vertrouwd theater op Istiklal Cadesi woede van de bewoners uit.
Vooral omdat – toevallig – heel wat bouwoperaties toevertrouwd worden aan de ondernemingen die banden hebben met premier Erdogan. Nog zo’n iconisch gebouw is het Ataturk Cultuurcentrum aan het Taksimplein. Een instituut dat voor vele Turken, die nog altijd als kemalisten ‘de vader des vaderlands’ vereren, een onaanraakbaar symbool is. En toch wordt het … ‘veranderd’. Het gebouw staat er aan de achterkant helemaal ontmanteld bij.
De protestaffiches werden intussen van de afwerende palissades verwijderd. Het Amsterdamse bureau Rietveld landscape, dat vaak plaatsgebonden interventies doet, diende in maart bij de organisatoren van deze Biënnale een project in om het gebouw met lichtjes te doen oplichten.
Maar om de veiligheid van de medewerkers te garanderen, besloot het organiserend comité dit idee niet ter plekke uit te voeren. Nu ligt de patiënt van ‘Intensive Care’ in een donkere ruimte met pulsief licht in- en uit te ademen.
Haalt ie het of haalt ie het niet? Zoals Erik Rietveld het stelt: “mensen zijn woest omdat op een brutale manier top-down beslissingen over hun leven, over hun woonomstandigheden worden geveld en daar hebben ze zelf geen zeg meer over. Het is als een patiënt op intensieve zorgen: die heeft ook geen vrijheid van meningsuiting meer.”
Koerden, Armeniërs, … deze ‘kwesties’ liggen meer dan ooit gevoelig. In Kars, bij de grens met Armenië, wou de Turkse burgemeester een hand reiken naar de ‘andere’ gemeenschap en hij bestelde bij Mehmet Aksoy een ‘Monument for Humanity‘.
Toen de twee menselijke figuren bijna af waren en mekaar de hand gingen schudden, zei de Turkse eerste minister Erdogan luid dat dit monument een ‘freak’ was. Een verwoed debat volgde, maar het monument werd afgebroken.
De Nederlandse kunstenaars Wouter Osterholt en Elke Uitentuis namen dit verhaal te baat om ‘Helping Hands’ te maken. Een replicahand in plaaster werd op een stootkar door de straten gerold en mensen konden daarover hun oordeel uitspreken.
Meteen vroegen ze ook mensen of ze een afdruk van hun eigen hand wilden achterlaten. Deze gipsen afdruk van 120 handen in alle mogelijke gebaren werd dan op de plek van het verdwenen moment gezet. Maar ook die handen verdwenen … na amper een uur door een politie-interventie.
Toch blijft er van dit ene initiatief nog iets over: een kunstmagazine waarin het hele verhaal wordt verteld en waarin de mening van ‘gewone’ mensen werd afgedrukt. Dat magazine ligt ook op een stootkar op de tentoonstelling. Het is gratis.
Ook de hele Biënnale is gratis. De oorspronkelijke bedoeling was om – naar het thema – kunst op openbare plekken te brengen. Gezien de onrustige toestand in de stad besloot de curator om alles binnenhuis te houden, maar wel de drempel zo laag mogelijk te houden.
‘Mom, Am I a Barbarian?‘, zoals de titel van deze editie luidt … De curatoren alvast niet. De kunstenaars ook niet en de ‘gewone’ inwoners van Istanbul en de Turken zeer zeker niet.
De Biënnale werd wel ingekort en loopt maar tot 20 oktober.
