Ai Weiwei, bij het brede publiek vooral bekend om zijn medewerking aan het ontwerp van het Olympisch stadion ‘Vogelnest’, is kunstenaar en de voornaamste criticus van het totalitaire Chinese systeem, dat geen dissidentie tolereert.
Geregeld wordt Weiwei opgepakt, opgesloten, onder huisarrest geplaatst. Hij wordt permanent gecontroleerd. Zo staat er een politieauto voor zijn huis, een camera op zijn deurbel en volgen politieagenten hem overal. Toch slaagde Barnaby Martin erin hem enkele keren te ontmoeten en te interviewen.
Dit boek beschrijft Wei Weis ongewone persoonlijkheid, zijn bizarre kunst, zijn niet aflatende inzet voor meer intellectuele en artistieke vrijheid en zijn missie om in China democratie en mensenrechten te introduceren. Ook de invloed van de repressie op het doen en laten van kunstenaars, en de impact van de Arabische opstanden op de paranoïde Chinese overheden komen aan bod.
Ouderlijk huis
Martin vertelt eerst over het verleden van Ai Weiwei en zijn ouders: Ai werd in 1957 geboren. Zijn vader Ai Qing (1910-1996) – oorspronkelijk een welgestelde landeigenaar – was van 1941 tot 1958 bevriend met Mao en schreef poëzie voor hem. Later viel Qing echter in ongenade en werd uit het centrum van de macht verbannen naar een verafgelegen dorp.
Vanaf dat moment leefde zijn gezin in armoede. Qing werd er gedegradeerd tot schoonmaker van extreem vieze wc’s. Door het gebruik van bijtende chemische producten, hield hij daar blindheid aan over. In 1979 werd Qing gerehabiliteerd.
Auteur en kunstenaar vinden elkaar
De eerste ontmoeting tussen Martin en Ai Weiwei vond plaats in Londen, toen Ai daar mocht tentoonstellen in Tate Modern. Ondanks zijn medewerking aan het Vogelnest was Ai toen, volgens Martin, nog arm en kwam hij aan de kost door allerlei baantjes zoals tuinman, conciërge, lijstenmaker en bouwvakker. Dit klopt volgens mij niet helemaal, want Ai houdt al jaren overal ter wereld grote, succesvolle tentoonstellingen.
Ai vertelde Martin dat hij pas sinds 2007 geregeld last had met de politie, hoewel hij al sinds 1979 lid was van ‘De Sterren’, een dissidente groep van dichters, schrijvers, kunstenaars. Zij zorgden voor licht na de duisternis van de Culturele Revolutie. In de jaren tachtig en negentig volgden nog andere generaties kritische kunstenaars en ook de beweging Falun Gong die in 1999 na een vreedzame sit-in uitgeschakeld werden door Jiang Zemin. Van vele weinig bekende kunstenaars die opgepakt werden, heeft men achteraf niets meer vernomen.
In november 2010 en juli 2011 slaagde Martin erin om Ai te ontmoeten in Beijing. Opmerkelijk hoe dit kon gebeuren onder zoveel politiebewaking. Deze ontmoetingen worden uitgebreid en soms zin per zin weergegeven. Martin ontleedt ook tot in eindeloze details de conceptuele stijl, het denken, de gedichten en de boeken van Ai.
Positieve punten
Leerrijk is wat Ai vertelt over de legerdienst en de soldaten: ze komen vaak uit straatarme streken, ze hebben nooit een wc of elektriciteit gezien, ze krijgen 40 dollar per maand om heel de dag onbeweeglijk recht te staan, wanneer ze hem of andere dissidenten moeten bewaken. Door dat onbeweeglijk recht staan, maken ze hun botten en hun gezondheid kapot. Daarbij wordt het hen verboden om met Ai te spreken.
We krijgen ook een beeld van de eindeloze ondervraagtechnieken door de Chinese autoriteiten: één keer duurde de ondervraging … 81 dagen. De blogs van Ai dienden daarin als bewijsmateriaal van zijn ‘subversieve’ activiteiten. Zijn tweets eigenaardig genoeg niet.
Lotgenoten
Liu Xiabo (°1955), medeopsteller van Charta 08 en in 2010 winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede voor zijn lange en vreedzame strijd voor mensenrechten in China, onderging geregeld hetzelfde lot als Ai. Op 8 december 2008 werd hij opgepakt en pas op 25 december 2009 veroordeeld tot 11 jaar gevangenis voor zijn betrokkenheid bij het opstellen van Charta 08.
In april 2011 interviewde Martin de dissidente schrijver Liao Yiwu, in Dali, provincie Yunan. Ook hij heeft veel gemeen met Ai. Hij heeft tevens de gruwelen van de hongersnood en van de Culturele Revolutie doorstaan. Bovendien is ook hij koppig, ligt voortdurend in de clinch met de overheid, zat één keer gedurende drie jaar in de gevangenis wegens zijn gedicht ‘Het bloedbad’ (over Tian-an-Men 1989) en ook vanwege interviews met de allerarmste Chinezen.
Tijdens zijn gevangenschap had zijn vrouw hem verlaten en hun zoontje meegenomen. Zijn vroegere vrienden durfden nadien niet meer met hem te praten. Hij moest van armoede straatmuzikant worden. In 2008 verschenen in de VS zijn interviews met de allerarmsten: ‘The Corpse Walker: Real Life Stories – China from the Buttom up‘. De Chinese Communistische Partij neemt hem dat kwalijk, want volgens de partij bestaan deze sukkelaars niet.
Conclusie
Martin schreef geen gemakkelijk boek: de gesprekken over kunst gaan heel diep en zijn vaak erg filosofisch. Soms zijn ze ook langdradig. De foto’s (tussen p. 96-97 en tussen p. 160-161) zorgen dan voor een welgekomen afwisseling.
Een struikelpunt zijn de dateringen: ze zijn meermaals vaag, een maand of een uur van een dag zonder jaartal. Ook zijn ze enkele keren verwarrend: vader Ai (Qing) werd verbannen in ‘1956’, maar zoon Ai (Weiwei) werd in 1957 geboren in een ‘mooi huis’. De verbanning moet dus in 1958 geweest zijn. Er is geen bibliografie en ook geen kaartje met de plaatsnamen.
Het boek geeft wel een goed beeld van China in de 20ste en 21ste eeuw en van de moeizame omgang van de communistische leiding met democratie, inspraak, recht, kunst, literatuur en dissidenten. Je wordt er niet vrolijker van, maar je krijgt als lezer wel wat inzicht in één van de minder fraaie kanten van het Chinese succesverhaal.
