President Jacob Zuma van het regerende ANC heeft in de loop van dinsdag de vakbonden en de werkgeversorganisaties opgeroepen om in het ‘hoger belang’ van het land alsnog tot een ultieme oplossing te komen en zo een staking te vermijden, maar niemand die gelooft dat een waarschijnlijk langdurige staking in een sleutelsector van de Zuid-Afrikaanse economie kan worden voorkomen.

Sinds januari 2012 zijn stakingen in de meest diverse sectoren en de daarbij behorende sociale onrust nooit echt uit de actualiteit verdwenen. Vooral 2012 was een jaar dat werd gekenmerkt door de heftigste stakingsgolven in de recente geschiedenis van het land.

Maar ook dit jaar houdt de onrust aan. Dit alles heeft ook zijn weerslag op de politiek: het ANC krijgt in de aanloop naar de verkiezingen van 2014 af te rekenen met dissidenties en ook aan de top van vakbondskoepel COSATU rommelt het.

Legale staking in goudmijnen

De kans dat de huidige staking opnieuw zal uitlopen in gewelddadige confrontaties tussen groepen mijnwerkers en de oproerpolitie wordt evenwel klein geacht. Hoewel de woede onder de mijnwerkers over de grote inkomenskloof en de vele niet-nagekomen beloftes van politici en werkgevers groot blijft, hebben de mijnwerkersbonden de zaak dit keer beter onder controle.

In tegenstelling tot de ‘wilde’ staking van augustus 2012 in de platinamijn van Longmin in Marikana, waar op 16 augustus 34 stakende mijnwerkers gedood werden door politiekogels en tientallen anderen zwaar gewond raakten, is de aangekondigde staking in de goudmijnsector volkomen legaal.

Volgens de relatief progressieve Zuid-Afrikaanse arbeidswetgeving – die mede ontstond uit de strijd tegen de apartheid – hebben de sociale partners, de vakbonden en de werkgeversorganisaties, na het afspringen van collectieve arbeidsonderhandelingen de plicht om beroep te doen op een bemiddelingscommissie (Commission for Conciliation, Mediation and Arbitration) die door de overheid wordt aangesteld.

Die zal dan binnen de 30 dagen proberen om tot een compromis tussen de partijen rond de tafel te komen. Als ook die bemiddeling mislukt, kan een stakingsaanzegging op legale basis worden afgekondigd. Dat is wat vrijdag 30 augustus ook gebeurde door de National Union of Mineworkers (NUM), nog altijd de grootste vakbond in de sector, die deel uitmaakt van de machtige vakbondskoepel COSATU.

Onderhandelingen in het slop

Eind juli bleek dat de lopende halfjaarlijkse onderhandelingen over loonsverhogingen voor bepaalde categorieën van mijnwerkers in de goudmijnen compleet in het slop zaten.

De vertegenwoordigers van de Chamber of Mines, de mijnbazen die de grootste mijnbedrijven vertegenwoordigen (AngloGold Ashanti, Gold Fields, Rand Uranium, Harmony Gold, Evander Gold, Sibanye Gold en Village Main Reef), wilden niet weten van de loonsvoorstellen van de vakbonden, die ze als totaal ‘onrealistisch’ afwezen.

Gezien de wereldwijde crisis in de goudsector, met een goudprijs die dit jaar al 22 procent is gedaald op de wereldmarkt, een trend die voorlopig lijkt aan te houden, en de toenemende exploitatiekosten in de sterk verouderde en stilaan uitgeputte mijnen van de Witwatersrand in de provincie Gauteng, wilden de mijnbazen van geen loonsvoorstellen horen die hoger zouden uitkomen dan de inflatie. De inflatie in Zuid-Afrika bedroeg in juni van dit jaar 5,5 procent.

Winstmarges te klein voor aandeelhouders

Vele goudmijnbedrijven hebben al gedreigd met massale ontslagen en zelfs met de sluiting van onrendabele mijnen omdat de winstmarges te klein zouden zijn en de managers onder toenemende druk staan van de internationale aandeelhouders om de sector grondig te saneren. Ooit waren de Zuid-Afrikaanse goudmijnen goed voor één derde van de wereldproductie.

Volgens het gespecialiseerde agentschap Bloomberg zou Zuid-Afrika momenteel nog 6 procent van de wereldproductie vertegenwoordigen. Aangezien sommige goudmijnen al meer dan honderdtwintig jaar worden geëxploiteerd, moeten steeds diepere geologische lagen worden aangeboord wat de kosten en de veiligheidsrisico’s in de mijnen doet stijgen en ze in een ongunstige economische positie doet belanden tegenover nieuwere en ‘goedkopere’ goudproducenten.

Marikana-bloedbad heeft samenleving geschokt

Voor de vakbonden was de houding van de mijnbazen echter onaanvaardbaar. Na het annus horribilis met het Marikana-bloedbad dat de Zuid-Afrikaanse samenleving diepgaand heeft geschokt, wilde geen enkele partij olie op het vuur gieten, maar de standpunten van vakbonden en mijnbazen bleken onverzoenbaar ook na diverse rondes van de bemiddelingscommissie afgelopen augustus.

Tegenover Reuters verklaarde een werkgever zelfs dat aan een lockout van stakende mijnwerkers wordt gedacht, maar “alleen als allerlaatste redmiddel als de staking te lang zou duren en de economie ontwrichten”.

De Chamber of Mines wilde uiteindelijk niet meer dan 6,5 procent loonsverhoging toestaan voor bepaalde groepen van mijnwerkers, waaronder ook de ‘rock drill operators‘ (RDO’s), de mijnwerkers die het hardste ondergrondse werk verrichten.

De NUM bleef bij haar eis van 60 procent loonsverhoging voor beginnende mijnwerkers tot 7.000 rand/maand (518 euro) voor de bovengrondse arbeiders en 8.000 rand (592 euro) voor de ondergronds werkende mijnwerkers. Bijkomend zouden ook de huisvestingspremies aangepast moeten worden aan de fors gestegen kosten van levensonderhoud.

Concurrerende vakbond AMCU betaalde leergeld

De NUM vertegenwoordigt ongeveer nog twee derde van alle mijnwerkers in de goudsector. Sinds enkele jaren is ook de concurrerende Association of Mineworkers and Construction Union (AMCU) aan een opmars begonnen in de goudsector.

Het waren vooral AMCU-aanhangers die vorig jaar van zich deden spreken bij de gewelddadige stakingen in de platinamijnen, waar de onafhankelijk van het ANC opererende vakbond ondertussen al veel meer leden telt dan de traditionele mijnwerkersvakbond NUM. In de goudmijnen is AMCU nu goed voor 17 procent van de mijnwerkers.

AMCU-voorzitter Joseph Mathunjwa, een prediker bij het Leger des Heils, die heel goed weet in te spelen op het ongenoegen onder gewone mijnwerkers met een mengeling van sociale rechtvaardigheid, Afrikaans nationalisme en evangelisch christendom, eist van de mijnbazen “leefbare lonen zodat de mensen die de rijkdom produceren en hun families waardig kunnen leven”.

Volgens AMCU is daarom een loonsverhoging tot 12.500 rand (925 euro) noodzakelijk, of zowat een verdubbeling van de gemiddelde lonen die nu worden betaald in de goudsector.

Waar AMCU vorig jaar nog berucht was vanwege de wilde stakingen, de brutale rekruteringsmethoden tegenover NUM-leden en de vaak zeer onrealistische looneisen (“12.500 rand voor iedereen!”), heeft de nieuwe vakbond duidelijk leergeld betaald. Dat vindt althans Crispen Chinguno, een socioloog verbonden aan de Universiteit van Witwatersrand en gespecialiseerd in arbeidsrelaties in de mijnsector.

“AMCU wil nu duidelijk het spel volgens de regels spelen en vindt onderhandelingen belangrijker om haar doelstellingen te bereiken. De leiding beseft dat ze maar iets kan veranderen voor haar ontevreden achterban als ze gedisciplineerd te werk gaat en aan de onderhandelingstafel sterk staat tegenover de NUM én de werkgevers.”

Beide vakbonden zien elkaar zeker nog als ‘concurrenten’, maar de bittere broederstrijd is weggeëbd. “Voor vele Zuid-Afrikaanse mijnwerkers is het lidmaatschap van een vakbond een deel van hun identiteit als mens. Daar sol je niet mee”, zegt Chinguno.

Grote kloof tussen arm en rijk nooit accepteren

Vorig jaar verdachten leden van de Zuid-Afrikaanse Communistische Partij (SACP) de AMCU nog een ‘vehikel’ van de mijnbazen te zijn om de vakbondswereld te verdelen. Maar AMCU speelt duidelijk in op het ongenoegen dat bij een deel van de traditionele vakbondsmensen leeft over de veel te trage hervormingen, de corruptie en de grote kloof tussen arm en rijk die maar niet lijkt te verminderen, zelfs niet na bijna twintig jaar ANC-bestuur en einde van de apartheid.

Ook voor de NUM draait de huidige staking om veel meer dan alleen looneisen. NUM-woordvoerder Lesiba Seshoka verklaarde begin augustus: “Onze grootste bekommernis als vakbond is dat we volgend jaar 20 jaar democratie gaan vieren, maar dat de inkomenskloof sinds het einde van de apartheid niet fundamenteel is verkleind. Die kloof kunnen en zullen we nooit accepteren. Daarom moeten we nu staken, volgend jaar is het te laat”.

In een spraakmakend interview met Business Day, het blad van de Zuid-Afrikaanse zakenwereld, zei algemeen-secretaris Frans Baleni van de NUM, dat “de indeling in categorieën van mijnwerkers een systeem is dat de inkomensongelijkheid in stand houdt en best zo vlug mogelijk zou verdwijnen”. “United we stand and divided we fall”, reageerde hij op de vraag van de concurrentiestrijd tussen de vakbonden in de mijnsector.

Afwachten of de staking in de Zuid-Afrikaanse goudmijnsector de confrontatie tussen arbeid en kapitaal in een nieuwe versnelling zal brengen en de verkiezingen van 2014 zal beïnvloeden.

Bijkomende bronnen:

AngloGold to cut 2 000 management jobs
http://mg.co.za/article/2013-08-07-anglogold-reports-loss-and-suspends-dividend-as-bullion-tumbles

Mining
Sibanye Gold won’t pay above-inflation wage increase
http://mg.co.za/article/2013-08-13-sibanye-gold-wont-pay-above-inflation-wage-increasesays-ceo

Labour
Unions, gold sector declare wage dispute
http://mg.co.za/article/2013-07-25-unions-gold-sector-declare-wage-dispute