Een vrouw rept zich naar huis in Mogadishu, Somalia. Vrouwen lijden niet alleen aan onderdrukking. Ze zijn ook de grootste slachtoffers van oorlogen, natuurrampen, de klimaatopwarming, voedselschaarste ... (foto UN Women)
Nieuws, Wereld, Samenleving, Politiek, Gendergelijkheid, Vrouwenrechten, Klimaatopwarming, Duurzame ontwikkeling, Analyse, Rio+20 -

Vrouwenrechten, klimaatopwarming en duurzame ontwikkeling

De manier waarop samenlevingen zich organiseren (economisch, sociaal, cultureel, politiek) heeft verregaande gevolgen voor de rechten, rollen en positie van vrouwen. Wereldwijd betekent dit voor vrouwen helaas nog al te vaak een positie van underdog. De gevolgen van de klimaatverandering die zich op vele plaatsen in het Zuiden al duidelijk manifesteren, versterken deze bestaande ongelijkheid en discriminatie nog.

zaterdag 24 augustus 2013 14:00
Spread the love

Klimaatopwarming en niet-duurzame ontwikkelingspraktijken ondermijnen de rechten en positie van vrouwen en meisjes in de samenleving. Hieronder vindt u enkele voorbeelden die de onderlinge verbanden verduidelijken.

Overbevolking en aanhoudende bevolkingsgroei

De aanhoudende en exponentiële menselijke bevolkingsgroei is één van de kernuitdagingen voor duurzame ontwikkeling. Dit zowel vanuit sociaal-economisch (huisvesting, voedselvoorziening, arbeid, onderwijs, verstedelijking,…) als vanuit ecologisch perspectief (uitputting grondstoffen, behoud natuurgebieden, ecologische voetafdruk,…). Opvoeren van de economische productie is niet de oplossing en ook de mogelijkheden door alternatieve, duurzame economische groei zijn ontoereikend. De draagkracht van de aarde is immers beperkt.

Bovendien speelt dit verhaal zich af in een wereld waar grondstoffen en andere hulpmiddelen om te overleven steeds schaarser worden. Een wereld ook waarin deze hulpmiddelen verder ondermijnd worden als gevolg van de opwarming van de aarde.

De prognoses van de Verenigde Naties over de bevolkingstoename voorspellen niet veel goeds. Begin 1900 leefden er 1,6 miljard mensen op aarde. Zestig jaar later was dit aantal zo goed als verdubbeld tot iets meer dan 3 miljard mensen. Begin 2000 was de wereldbevolking opnieuw verdubbeld tot 6, 1 miljard mensen. De looptijd voor de verdubbeling bedroeg nu nog slechts 40 jaar.

Ondertussen zijn er in een periode van ongeveer twaalf jaar alweer 1 miljard mensen bijgekomen. Eind 2012 werd de kaap van 7 miljard overschreden. In een scenario van verder dalende bevolkingsgroei, en dus van meer en aangehouden inspanningen om de bevolkingsaangroei te temperen, gaan de Verenigde Naties uit van een scenario van 9 tot 12 miljard mensen in 2050.

Empowerment van vrouwen en meisjes, gelijke rechten en kansen en respect voor hun seksuele en reproductieve rechten zijn de sleutel tot de oplossing van deze problematiek. Net op dit domein moet er serieus meer geïnvesteerd worden als we de op hol geslagen bevolkingsaantallen onder controle willen krijgen. De weerstand is echter hardnekkig. Ongelijkheid, discriminatie en uitsluiting van vrouwen en de eeuwenoude strijd voor de controle over de seksualiteit en lichamen van vrouwen – waaronder de beperking van hun seksuele en reproductieve rechten – belemmeren op fundamentele wijze de vooruitgang op vlak van duurzame ontwikkeling.

In vele gemeenschappen worden meisjes en vrouwen nog steeds beschouwd als handelswaar of bezit: eigendom van hun familie of man en slechts geschikt geacht of gewaardeerd als instrument om de familie te verrijken met gratis arbeid, met bezittingen en met bij voorkeur mannelijke nakomelingen. Traditionele en religieuze overtuigingen, algemene opvattingen, gebruiken en beliefs liggen aan de basis hiervan. Vrouwen kunnen zelden zelf over hun lichaam en leven beschikken, laat staan dat men hen beschikkingsrecht of de vrijheid geeft over hun seksualiteit.

Deze praktijk is niet beperkt tot zogenaamd traditionele samenlevingen. In ‘moderne’ samenlevingen neemt deze ‘patriarchale’ dominantie over het vrouwelijk lichaam en de vrouwelijke seksualiteit gewoon andere vormen aan: niet-betaalde (zorg)arbeid die evenwel noodzakelijk is voor het functioneren van de gemeenschap, vrouwen als lustobject en als lokmiddel om producten aan de man te brengen, controleren en reglementeren van de vruchtbaarheid en zwangerschap van vrouwen, geweld op lesbiennes, interseksuele en transgender vrouwen, ondermaatse vervolging en bestraffing van seksueel geweld en verkrachting,… .

De vrouwelijke seksualiteit en voortplanting wordt wereldwijd belegerd en met taboes omringd. De overgrote meerderheid van vrouwen en meisjes kan niet zelf beslissen over zaken zoals ‘al dan niet seks’, heeft geen toegang tot (correcte) informatie over seksualiteit en zwangerschap, geen zeggenschap of toegang tot voorbehoedmiddelen, tot abortus, … heeft niets of weinig te zeggen over een huwelijkspartner, laat staan dat ze zou kunnen kiezen voor een homoseksuele of biseksuele relatie.

Zeggenschap en keuze van vrouwen m.b.t. hun seksualiteit en voortplanting, toegang tot onderwijs, informatie, gezondheidszorg en voorbehoedmiddelen, …kortom, gelijke rechten en vrijheden en gelijke waardering van vrouwen en mannen vormen de kern van de problematiek van overbevolking en van duurzame ontwikkeling. Deze strijd wordt vandaag nog steeds, meer nog zelfs versterkt, gestreden op het scherpst van de snede.

Het gaat zover dat men binnen een instelling als de Verenigde Naties het onderwerp steeds meer tracht te omzeilen en dood te zwijgen. Zie bijvoorbeeld de recente werkzaamheden en besluiten van de Commissie Status van de Vrouw over geweld en seksuele en reproductieve rechten en van de Open Werkgroep voor de opvolging van de Rio+20 conferentie.

Zelfs het rapport van UN Women over vrouwenrechten en empowerment van vrouwen in het kader van de toekomstige ontwikkeling op aarde, rept met geen woord meer over seksuele rechten van vrouwen. Dit is een regelrechte aanfluiting van de verworvenheden van VN-decennium van de mensenrechten in de jaren ’90.

Voor alle duidelijkheid moet hier ten slotte aan toegevoegd worden dat dit systeem van dwangmatige controle over het vrouwelijk lichaam en de vrouwelijke seksualiteit geen kwestie is van vrouwen versus mannen: zowel vrouwen als mannen houden dit systeem in stand.

Verwoestijning en toenemende droogte

Verwoestijning en toenemende droogte is één van de gevolgen van de opwarming van de aarde waarvan we de effecten vandaag al in verschillende landen waarnemen. Vooral dan in landen in aride en semi-aride gebieden die al met droogte te kampen hebben. Een sprekend voorbeeld zijn de landen in de Sahel.

Toenemende droogte en verwoestijning treffen de hele gemeenschap, maar uit de feiten blijkt dat vooral armen en vrouwen er de nadelige gevolgen van ondervinden. Hieronder illustreren we het verband met de positie en rechten van vrouwen.

  • In vele gemeenschappen zijn vrouwen en meisjes verantwoordelijk voor taken zoals water halen en hout sprokkelen. Door toenemende verwoestijning vraagt dit steeds meer arbeidstijd. Hierdoor blijft er minder of zelfs geen tijd meer over om naar school te gaan, om zaken te leren of om andere dingen te doen.
  • Verwoestijning geeft soms aanleiding tot roofaanvallen op dorpen van ‘vijandige’ stammen (concurrenten voor grond en water) en zelfs tot grootschalige gewapende conflicten. Waterschaarste is één van de oorzaken van de gevechten in bijvoorbeeld Zuid-Soedan, maar speelt ook in andere conflicten zoals Israël-Palestina, Turkije-Iran, Egypte-Ethiopië ,… . We weten allemaal wat gewapende conflicten voor vrouwen betekenen: geweld en seksueel geweld.
  • Desertificatie en toenemende droogte leiden tot kleinere oogsten, tot meer honger, tot ondervoeding, ziekte en dood en tot minder inkomen voor gezinnen. Vrouwen en meisjes worden hierdoor extra getroffen omdat ze door hun status pas als laatste eten krijgen of toegang tot gezondheidszorg of omdat beslist wordt om het schoolgeld voor de meisjes dan maar niet te betalen.
  • Voedselprijzen stijgen als gevolg van mislukte oogsten veroorzaakt door de klimaatverandering. De armste bevolkingen en bevolkingsgroepen ervaren het eerst en het sterkst de nadelige gevolgen daarvan. Stijgende voedselprijzen lagen in 2008 aan de basis van verschillende opstanden en protesten wereldwijd, zoals de opstanden in Tunesië en Egypte. Deze zogenaamde Arabische lentes luidden voor vrouwen eerder de herfst en de winter in. Vrouwen zagen en zien hun rechten uitgehold. Ook in tijden van sociale conflicten neemt het geweld op vrouwen toe.
  • Desertificatie zorgt voor meer armoede. Dit geldt in de eerste plaats voor die mensen die voor hun overleving direct afhankelijk zijn van de opbrengst van het land of van de veeteelt, maar bij uitbreiding voor alle armen. Vrouwen behoren wereldwijd tot de armste groepen in de samenleving: 75% van alle armen zijn vrouwen en 70% van de extreem armen in de wereld (die moeten overleven met minder dan 1,25 dollar per dag) zijn vrouwen.
  • Toenemende droogte kan ook leiden tot minder inkomsten voor gemeenschappen en staten, die zo op hun beurt minder middelen hebben voor diensten zoals onderwijs en gezondheidszorg,… of om de nadelige gevolgen van de klimaatwijziging te voorkomen of op te vangen.

Deze problemen zullen exponentieel stijgen als gevolg van de gestage opwarming van de aarde en de daarmee gepaard gaande klimaatwijzigingen. De toekomst ziet er in het bijzonder voor vrouwen weinig rooskleurig uit. In 1998 kampten 28 landen met waterschaarste. Tegen 2025 zal hun aantal verdubbeld zijn. 

Extreme weersomstandigheden en meer natuurrampen

De klimaatwijziging zorgt voor extremere weersverschijnselen en toenemende natuurrampen. De armste landen en de armste groepen binnen deze landen worden hierdoor extra getroffen. Dit hangt onder meer samen met het feit dat ze niet over de middelen beschikken om de gevolgen te counteren, bijvoorbeeld om zich te beschermen tegen overstromingen door een betere woonplaats te kiezen of door dijken te bouwen.

Uit onderzoek is gebleken dat vrouwen extra getroffen worden door natuurrampen. Voor hen speelt niet alleen het feit van armoede een rol. Arme mensen zijn voor de locatie van hun woonplaats dikwijls aangewezen op de meest marginale gronden, gronden die meer blootstaan aan van overstromingen, bodemerosie, aardverschuivingen,… . De zorgende rol van vrouwen en hun positie of status maakt hen ook minder mobiel.

In Azië en Japan bijvoorbeeld zijn als gevolg van de tsunami’s meer vrouwen gestorven dan mannen. De verklaring hiervoor ligt in de rol en positie van vrouwen in de samenleving. Ze beschikken minder of niet over een vervoermiddel, ze trachten vaak nog personen voor wie ze zorgden te redden. Daarnaast speelden in gemeenschappen zoals Atjeh ook tradities van verbod en sociale afkeuring een rol: vrouwen mogen zich niet buitenshuis begeven of alleen het huis verlaten.

Gelijkheid v/m is nodig voor duurzame ontwikkeling

Gelijke waardering voor vrouwen en mannen én voor het zogenaamd ‘vrouwelijke’ en ‘mannelijke’ vormen samen met gelijke rechten en kansen voor vrouwen en mannen een essentieel en dus niet te verwaarlozen onderdeel van duurzame ontwikkeling.

Meer nog, het is een noodzakelijke voorwaarde. Een samenleving die de helft van haar bevolking uitsluit of discrimineert laat niet alleen heel veel kansen liggen, ze ontwikkelt zich ook onevenwichtig. Meerdere onderzoeken wijzen op een duidelijk verband tussen de mate van ontwikkeling van een gemeenschap, geweld in de samenleving en gelijkheid voor vrouwen en mannen: hoe meer gelijkheid, hoe meer ontwikkeling en hoe minder geweld.

Seksisme, patriarchaat en androcentrisme zijn echter zo diep geworteld in de structuren en ideologische onderbouw van onze samenlevingen, in onze opvattingen, ideeën en ideologieën… dat we vaak blind blijven voor dit aspect van de problematiek.

Wie dit publiek ter sprake brengt stuit vaak op even grote weerstanden als wie de kapitalistische productiewijze in vraag durft te stellen. Deze weerstanden kunnen verschillende vormen aannemen: gaande van minimaliseren en negeren tot ontkennen en regelrechte georkestreerde aanvallen tegen gendergelijkheid, tegen gelijke rechten voor vrouwen en tegen bepaalde rechten van vrouwen.

Feit is dat de groepen die het zwakst staan in de samenleving het hardst getroffen zullen worden door de gevolgen van de klimaatverandering, de vernietiging van de levensonderhoudende systemen op aarde en de ecologische teloorgang van onze planeet. Voor vele arme vrouwen uit het Zuiden is dit al een dagelijkse realiteit.

Zonder koerswijziging in de wereldwijde gangbare praktijk en in het beleid zullen de vrijheden, keuzemogelijkheden en overlevingskansen van heel wat mensen beperkt worden. Sekseongelijkheid en genderongelijkheid zijn verweven met deze beperkingen en risico’s, met andere woorden, maken daar integraal deel van uit; zowel naar oorzaak als naar gevolg.

Zo hebben vrouwen in ontwikkelingslanden weinig of slechts beperkte toegang tot hulpmiddelen, slechts beperkte rechten, beschikken ze over weinig mobiliteit … en het feit dat hun stem gesmoord of niet gehoord wordt bij de besluitvorming maakt hen bijzonder kwetsbaar voor de gevolgen van de klimaatverandering en andere onduurzame praktijken (economisch, sociaal, ecologisch). De concrete vormen verschillen van land tot land, van cultuur tot cultuur… feit is echter dat zonder counteractie de klimaatverandering bestaande patronen van ongelijkheid, waaronder genderongelijkheid, verder zal versterken.

Tegelijk spelen vrouwen een belangrijke rol in de ondersteuning en overleving van hun gezinnen en gemeenschappen en kunnen zij vanuit deze rol mee helpen om de gevolgen van de klimaatwijziging te helpen counteren en om het tij te keren op weg naar duurzame ontwikkeling.

De expertise en het meesterschap van vrouwen voor wat betreft het beheer van natuurlijke hulpmiddelen zoals water, bos, plantenkennis, biodiversiteit,… wordt in vele ontwikkelingslanden erkend. Eeuwenlang hebben vrouwen waardevolle kennis opgebouwd en doorgegeven. Dit stelt hen in staat om op positieve wijze bij te dragen tot de ontwikkeling van hun gemeenschappen en van technieken en methodes om de gevolgen van de klimaatwijziging te counteren.

Er zijn wereldwijd indicaties dat vrouwen doorgaans ‘iets meer dan mannen’ bereid zijn om hun gedrag op duurzame wijze aan te passen, iets wat zij ook effectief doen. Maar hun acties situeren zich vaak veeleer op het individuele niveau en betreffen ‘kleine’ dingen, dingen waarover zij zeggenschap en meesterschap hebben. Politiek gezien is er de vaststelling dat het kiespubliek van ‘groene’ partijen iets meer vrouwen dan mannen telt.

Misschien zijn vrouwen dus ook wel meer bereid om het globale beleid te wijzigen en om te gaan voor meer structurele en ingrijpende maatregelen. Maar zij moeten dan wel de kans krijgen om dit te doen en zeggenschap krijgen over hun leven, over hun manier van leven en over de manier van leven van de gemeenschap. Let wel, dit is geen bewering dat vrouwen beter zouden zijn dan mannen of ecologisch bewuster zouden zijn,… maar er werden wel een aantal zaken vastgesteld.

Het valt niet te ontkennen dat het belangrijk is dat de stem van vrouwen in gelijke mate gehoord en vertolkt wordt in het debat en in de besluitvorming. Net zoals het belangrijk is dat het zogenaamd ‘vrouwelijke’ meer op de voorgrond komt, waarbij niet macht en competitie maar samenwerking en gelijkheid vooropstaan. Weg van het pad van het recht van de sterkste en van het ‘meerdere-mindere’ verhaal. Als zou de ene – zij het man of vrouw, mens of dier – waardevoller zijn dan de ander of meer rechten kunnen doen gelden.

De feministische en ecologische organisaties en bewegingen uit het Noorden zijn zich vandaag nog onvoldoende bewust van deze verbanden. Zij zijn nochtans ‘natuurlijke’ bondgenoten die de stem van vrouwen en de waarden van gelijkheid en van het zogenaamde ‘vrouwelijke’ in stelling kunnen brengen tegen het hiërarchisch patroon dat onze samenlevingen vorm geeft.

Mogelijke wegen na de Rio+20 conferentie

Tijdens de Rio+20 conferentie pleitten de Verenigde Naties voor een evenwichtige combinatie van duurzame economische groei en duurzame sociale en ecologische ontwikkeling. Duurzame economische groei wordt hierbij als dragend beginsel vooropgesteld. Deze wordt gedefinieerd als groei die meer kansen creëert voor alle mensen, met minder ongelijkheden en een hogere levensstandaard voor iedereen. Een groei die samengaat met duurzaam beheer, behoud en herstel van natuurlijke hulpmiddelen en ecosystemen.

Vrijheid, vrede en veiligheid, respect voor het internationaal recht en voor de mensenrechten en versterkte investering in ontwikkeling zijn de pijlers voor dit beleid. Concreet werd besloten om hiertoe in 2015 duurzame ontwikkelingsdoelen te aanvaarden. Die zouden een nieuwe wereldwijde ontwikkelingsagenda bepalen. Overal ter wereld zijn organisaties bezig met voorstellen voor dergelijke universele doelstellingen.

Het High Level Panel of Eminent Persons (opgericht om wereldwijd en participatief de noden in verband met duurzame ontwikkeling vast te stellen en om voorstellen te formuleren voor transitie naar duurzame ontwikkeling) identificeerde vijf fundamentele kernstrategieën voor de overgang naar duurzame ontwikkeling:

  1. laat niemand achter;
  2. plaats duurzame ontwikkeling in de kern van het beleid;
  3. hervorm de economie met als doel mensen in te sluiten en jobs te creëren;
  4. maak werk van vrede en verantwoorde en transparante instellingen en
  5. smeed een nieuw partnerschap.

Als eerste stap voor de concrete invulling hiervan werden twaalf algemene doelen geïdentificeerd:

  1. stop armoede,
  2. versterk meisjes en vrouwen en realiseer gelijkheid tussen vrouwen en mannen,
  3. voorzie kwalitatief onderwijs en levenslang leren,
  4. garandeer gezond leven, verzeker voldoende en gezonde voeding voor iedereen,
  5. zorg voor universele toegang tot water en sanitair,
  6. verzeker duurzame energie,
  7. creëer jobs, duurzame levenswijzen en billijke groei,
  8. beheer natuurlijke grondstoffen duurzaam,
  9. verzeker goed bestuur en efficiënte instellingen,
  10. verzeker stabiele en vredevolle samenlevingen,
  11. creëer de voorwaarden voor duurzame ontwikkeling (Global Enabling Environment)
  12. voorzie financiële middelen op lange termijn om dit alles uit te voeren. (tegen 2030).

UN Women, de instelling van de VN die zich inzet voor de rechten van vrouwen, stelt eveneens voor om een aparte doelstelling over gendergelijkheid, vrouwenrechten en empowerment van vrouwen op te nemen. Dit naast de integratie van een gelijkheidsperspectief v/m in alle doelen.

De concrete invulling van dit doel zou de structurele oorzaken van ongelijkheid v/m moeten aanpakken en een transformatie naar duurzame gelijkheid v/m mogelijk moeten maken. Om dit te bereiken moet volgens UN Women prioritair ingezet worden op:

  • de strijd tegen geweld op vrouwen en meisjes;
  • gelijke kansen op vlak van onderwijs, gezondheid, seksuele en reproductieve rechten en in toegang tot hulpmiddelen zoals land, waardig werk en gelijk loon;
  • gelijke deelname van vrouwen aan besluitvorming in publieke en private instellingen.

Los daarvan, maar aanvullend hierop, vermeldt het rapport van het High Level Panel of Eminent Persons de noodzaak van specifieke maatregelen om de deelname van vrouwen aan besluitvorming te garanderen, de noodzaak van budgetten voor de bevordering van vrouwenrechten en de noodzaak om praktijken te bestrijden die vrouwen in armoede houden zoals landgrabbing, klimaatverandering, het gangbare ontwikkelingsmodel …

De Vrouwenraad steunt deze ideeën en zal samen met zijn leden en andere betrokken en geïnteresseerde belanghebbenden verder van gedachten wisselen om tot een gezamenlijk gedragen standpunt te komen dat het Vlaamse en Belgische, maar ook het wereldwijde beleid, kan inspireren op weg naar duurzame ontwikkeling.

Maggi Poppe

Stafmedewerker Nederlandstalige Vrouwenraad

take down
the paywall
steun ons nu!