Willem de Wolf en Jasper Rigole houden een proletarische werkdag in Vooruit (foto: Keltoum Belorf).
Interview, Nieuws, Cultuur, België, Karl Marx, Communistisch Manifest, Willem de Wolf, Jasper Rigole -

Kunstenaars houden proletarische werkdag tijdens Vooruit 100

GENT - Naar aanleiding van Vooruit 100 lazen en herlazen kunstenaars Willem de Wolf en Jasper Rigole het Communistisch Manifest van Marx. De tien dagen durende residentie mondde uit in eenproletarische twaalfurenwerkdag, aangevuld met Marx’ teksten en beelden over de bourgeoisie. Hoe kwamen ze op het idee en wat hebben ze na tien dagen analyse van Marx geleerd? Een gesprek over Marx, kunst en de crisis

woensdag 31 juli 2013 19:00
Spread the love

Willem de Wolf (1961) is een Nederlandse theatermaker en hij schrijft ook theaterteksten. Hij werkt bij Compagnie de Koe in Antwerpen. Jasper Rigole (1980) is beeldend kunstenaar. Hij maakt installaties en films vertrekkende van egodocumenten, gevonden familiefilmpjes en foto’s.

Vooruit 100 opgeleukt

Willem de Wolf: “We vonden dat het hele programma van Vooruit 100 te zeer ‘opgeleukt’ werd. Alles moest gezellig en leuk zijn terwijl wij terug wilden gaan naar de bron. We vroegen ons af waarom dit gebouw hier neergezet is, door welke mensen en met welk idee. Wat waren de bronnen van de arbeidersklasse 100 jaar geleden in Gent?”

“?We begonnen met het lezen van Marx en kwamen via zijn manifest op het manifest van de proletarische arbeid over de twaalfurige werkdag en het allereerste deel van het manifest dat heet ‘Proletariër en bourgeois’. En bij het woord bourgeois komen kunstenaars ook in de buurt. Ze worden meestal beschouwd als bourgeois.”

Jasper Rigole: “We vertrokken vanuit de vraag wat arbeid is voor een kunstenaar. Wat maakt arbeid voor een kunstenaar productief? En hoe ziet een productieve werkdag eruit voor een kunstenaar? Heel langzaam kwamen we op het idee om een 19de-eeuwse twaalfurige werkdag te simuleren.”

“Daarin zouden we dan onze werkzaamheden zo nauwkeurig mogelijk plannen. Het plan was om ons er vervolgens zo goed mogelijk aan te houden en te kijken of zo’n stramien onze productiviteit daadwerkelijk verhoogt. Tegelijkertijd wilden we het manifest blijven lezen en proberen te begrijpen.”

De Wolf: “Het blijft natuurlijk discutabel. We leven immers niet in de 19de eeuw, en we doen dit maar één keer. We deden natuurlijk ook geen twaalf uur fysieke arbeid en er was geen sprake van stank, lawaai en repetitieve handelingen. Dat maakt ook een verschil.”

Kunstenaars en arbeid ??

De Wolf: “Toen we gisteren om zes uur ‘s ochtends begonnen en de koelkast vulden met ons eten, dacht ik aan mensen die hun arbeidsdag doorbrengen terwijl ze praten en dromen over vakantie, over hun weekend of over de pauze. Ze kijken uit naar het moment waarop hun werk is afgelopen.”

“Het zijn vaak zulke mensen – met een baan die ze haten – die kunstenaars in vraag stellen als die plezier beleven aan hun werk. Terwijl arbeid toch niet per se iets moet zijn dat je niet graag doet.”

“Dat is eigenlijk ook wel iets dat heel sterk naar voren komt in dat manifest. Marx beschrijft heel sterk de vervreemding die mensen ervaren. Terwijl bij een kunstenaar de betrokkenheid net ongelooflijk groot is. Misschien is het juist dat, dat mensen niet bevalt aan kunstenaars.”?

Rigole: “Vandaag is het wel een beetje anders. De marketing heeft ervoor gezorgd dat je je nu helemaal identificeert met je werk. Als je Jobat leest, zie je dat je verondersteld wordt om je werk te zijn. Je krijgt een smartphone en je moet constant overal bereikbaar zijn.”

“En wat doe je dan overdag”??

Rigole: “De kunstenaar is sowieso altijd zijn werk. De tijd van de kunstenaar wordt bepaald door hetgeen hij doet in zijn kunst. Het is toevallig zijn werk, maar is ook zijn hobby en zijn leven. En dat kan ook super problematisch zijn. In die zin dat er geen wereld daarbuiten is.”??

De Wolf: “Natuurlijk denken veel mensen dat kunstenaars gemakkelijk praten hebben omdat ze meestal uit betere milieus komen. Ik kom daarentegen uit een socialistisch arbeidersmilieu. Maar heb mijn leven lang last van gehad van die vooroordelen. Dus het feit dat ik dit werk doe, heb ik nooit vanzelfsprekend gevonden. ?En misschien was het twintig jaar geleden nog meer een bevoorrechte positie.”

“Hier begint het nog maar net, maar in Nederland is er al enorm bezuinigd op cultuur. Het is er zelfs politiek correct om artiesten uit te lachen en te zeggen dat het allemaal onzin is. De klassieke vraag die ik krijg als ik zeg dat ik toneel speel, is: ‘en wat doe je dan overdag?’”

“Mensen nemen de kunst die we maken niet ernstig. De vraag is hoe evident hun werk dan wel is. Als ik mijn broer laat beschrijven welk werk hij doet op kantoor, dan vind ik dat ik concreter werk.”

Rigole: “Een kunstenaar maakt bijvoorbeeld een schilderij per week en verkoopt het. Die kan heel gemakkelijk de output meten. Je zit in de normale productielogica van de markt. En ja, op de kunstmarkt wordt er enorm gespeculeerd, het is een überkapitalistische markt. En als je daar niet in wil meedraaien, moet je andere kanalen zoeken zoals het gesubsidieerde circuit.”

“Als dat wegvalt, zullen er een heleboel mensen zonder inkomsten vallen. Ze komen terecht in de bijstand. Dat is voor de overheid dus een vestzak-broekzakoperatie.”?

Marx 150 jaar later

?De Wolf: “Het Marx-project in Vooruit was initieel bedoeld als een gezamenlijk project met publiek en deelnemers om samen Marx te lezen, maar door de vakantie kregen we heel wat afzeggingen en is het concept een beetje aangepast.”

“??Maar het herlezen van Marx is wel goed omdat het je confronteert met de ideeën die je had en dacht ooit gelezen te hebben. We hebben het tijdens onze residentie grondiger gelezen. Van sommige dingen waren we aangenaam verrast, maar andere dingen vielen dan weer tegen.”

“Sommige dingen zijn nog altijd hetzelfde, en andere dingen zijn veranderd. Marx’ analyse van hoe de bourgeoisie en de industrie werkelijk alles opslokt, vind ik behoorlijk sterk. Hij heeft de geglobaliseerde wereld voorspeld en wist al hoe alles over de hele wereld uiteindelijk kapitalistisch zou worden. Dat vind ik toch wel heel scherp voor denkbeelden van 150 jaar geleden.”?

Rigole: “Ik vond vooral de stukken frappant over hoe de bourgeoisie het systeem in stand houdt en crisissen probeert op te lossen door steeds nieuwe markten te zoeken om uit te buiten en zo eigenlijk de grond legt voor nieuwe crisissen. Het mechanisme herhaalt zich. Als je het voor de eerste keer leest, denk je: dit is wat er nu echt gebeurt. Als je het een paar keer leest, denk je zelfs dat het logisch is dat het zo loopt.” ?

De proletariërs van Marx

De Wolf: “Ik vind zijn grootste vergissing dat hij meer activiteit verwacht had van het proletariaat. Hij ging ervan uit dat het in opstand zou komen, dat het de dingen niet zomaar zou pikken.”

Rigole: “De grootste verschuiving is dat de middenklasse veel groter is geworden.”??

De Wolf: “Het proletariaat bestaat niet meer in het Westen, dus het zal de middenklasse zijn die de motor van het protest moet vormen. Dat beschrijft hij overigens ook. Hij noemde het een bourgeois-socialisme.”

Rigole: “Marx beschrijft eigenlijk vooral de ideeën die leefden in zijn tijd, maar het meest politieke deel van het manifest is het deel waarin hij alle anderen als utopisten afschildert. In het laatste hoofdstuk gaat hij in op wat de communisten onderscheidt van alle andere utopisten. En daar heeft hij het over de bourgeois-socialisten, iets wat wij hier herkennen in ons huidige systeem van sociaaldemocratie.”??

De Wolf: “Ja, vandaag zorgen we vooral dat mensen voldoende werken en net genoeg verdienden om te kunnen consumeren. Dat ze een soort middenklassenleven hebben waarin ze comfortabel kunnen gedijen en niet in opstand komen.”

?Rigole: “Communisme kon door Marx en Engels alleen geïnstalleerd worden door een revolutie. En wat wij gekend hebben, is eerder een evolutie: een geleidelijke aanpassing van de werkomstandigheden naar de vijfdagenweek en de achturendag met betaalde vakantie. Dat is een evolutie waarin iedereen net genoeg heeft om het hoofd boven water te houden en tevreden te blijven. Zolang de mensen hun rekeningen kunnen betalen en een beetje kunnen consumeren, zijn ze wel tevreden.”?

?Rigole: “Hij zei in zijn manifest ook dat het proletariaat zo moet blijven. Ze mogen geen bourgeois worden, want anders is de potentie voor een mogelijke revolutie weg.”

?De Wolf: “Deze discussie gaat natuurlijk over de situatie hier in West-Europa. In andere regio’s zie je andere evoluties. In India, Bangladesh, enz. bestaat er nog een echt proletariaat.”?

De middenklasse in crisis?

Rigole: “Natuurlijk zie je in Europa dat verworvenheden worden afgebroken. Maar er is nog altijd wel een marge. Mensen kunnen bij wijze van spreken nog van een 19 inch-flatscreen naar een 17 inch-scherm gaan. Mensen zijn daarin ook heel flexibel”.

De Wolf: “De middenklasse is wel in gevaar. Als ik lees dat een piloot zijn gezin niet kan onderhouden, frons ik wel de wenkbrauwen. Een piloot is voor ons toch wel hogere middenklasse. Maar ik heb er geen idee van hoe de situatie is in Zuid-Europese landen die hard getroffen zijn door de crisis. Op een gegeven moment zal het te veel worden, maar je weet niet wanneer dat gebeurt.”

Bourgeoisiefilms uit de jaren dertig

Rigole: “Tijdens onze twaalfurige werkdag maakte ik beelden, terwijl Willem teksten schreef. Ik heb twee soorten beelden. Enerzijds gebruikte ik de film van de Nederlandse cineast Joris Ivens over de Borinage. Het was de allereerste marxistische film over de mijnwerkers in Wallonië. Joris Ivens is lange tijd persona non grata geweest in Nederland. Na zijn dood is hij wel in ere hersteld.”?

“Daarnaast projecteerde ik ook filmpjes van een bourgeoisgezin uit de jaren dertig. Wie toen kon filmen, was sowieso bourgeois. De eerste 16mm-camera kostte toen in de VS evenveel als een auto. En naast geld moest je ook tijd hebben om te filmen. We merkten ook dat toen we de films afspeelden en het manifest lazen dat het heel goed bij elkaar past.?”?

De Wolf: “Ineens werden algemene gedachten persoonlijk. Omdat Marx zo afgeeft op de bourgeoisie, had je dat contrast van die lieftallige beelden van een familie met kindjes aan zee. Je weet niet precies wat het is, maar je maakt je toch de bedenking dat deze mensen niet schuldig zijn aan de uitbuiting van het proletariaat.”

“Natuurlijk zijn ze schuldig! Een buitenhuis aan zee in 1930: er moeten heel veel arbeiders voor je werken zodat je daar kan zitten. En daar gaat het manifest over.”

Marx verwoordt het zo: “Tijd is de tijd die sommigen erin moeten werken en niets verwerven en sommigen die alles verwerven en niet werken.”

“In die tijd kon je niet zoals nu een dagje aan zee doorbrengen. Je had er de tijd en het geld gewoon niet voor. Het hele concept van weekendjes uit en vrije tijd bestond gewoon nog niet. Dat is een geweldige verworvenheid van onze sociaaldemocratie. Die heeft ervoor gezorgd dat er wetten kwamen om vakantie en werkduur te regelen. Dat wil men nu allemaal terugdraaien.”?

Het spook van het communisme

De Wolf: “Het is verwonderlijk dat het marxisme een van de weinige economische filosofieën is waar heel wat landen zich op gebaseerd hebben. Maar het is ook verwonderlijk dat iemand met zo’n scherpe analyse in de loop van de geschiedenis ervoor gezorgd heeft dat niemand zich nog marxist wil noemen. Marxist is een scheldwoord geworden.??”

Rigole: “Terwijl hij gewoon heel wat ideeën heeft gelanceerd waar later op verder gebouwd is en die in veel filosofische en culturele stromingen terug te vinden zijn. De Franse filosoof Jacques Derrida had het in zijn boek Spectres de Marx over het zogenaamde ‘spook’ van Marx. Toen ik het las, dacht ik eigenlijk: ‘ja het is compleet verkeerd geïnterpreteerd’.”

“Marx had het over het spook dat door Europa waart, en dat spook heet communisme. Het is een spook omdat het communisme volgens hem gewoon nog niet gedefinieerd is. Dus schreven ze het manifest om te definiëren wat communisme juist is. Het is ook niet meer dan dat.”

“Maar die zin is compleet uit zijn context gerukt. Er zijn nog meer passages uit het manifest uit hun context gerukt. Ook de zin ‘proletariërs aller landen verenigt u’ is geschreven als een reactie op andere socialistische alternatieven.”

Communist als scheldwoord

De Wolf: “Marx schrijft zelf in de inleiding dat hij er zich heel goed van bewust is dat je communist ook als scheldwoord kan gebruiken, maar dat niemand wist wat het precies was. Het betekende vooral dat je protesteerde tegen wat er aan de hand was.” ????

Rigole: “Iedereen fixeert zich natuurlijk op de mislukte voorbeelden. De vraag is hoeveel tijd je nodig het om een mentaliteitsverandering te bereiken. Willem zegt altijd dat je waarschijnlijk evenveel tijd nodig hebt als het kapitalisme. Helaas is dat intussen toch al vier eeuwen.” ??

De Wolf: “Het is moeilijk om eruit te komen. Kijk naar de banken. Waarom gooit niemand gewoon dat hele bankensysteem om? Omdat iedereen er gewoon inzit en schrik heeft voor zijn centen, natuurlijk.”

“Of je er nu met miljoenen inzit of met vijfduizend euro, niemand wil dat de banken vallen. Als alle banken failliet gaan, is iedereen toch gelijk. Het geld is dan gewoon niets meer waard. Zowel je spaargeld als je schulden. Maar goed, dat gaan we toch nooit doen.”??

take down
the paywall
steun ons nu!