Het atelier waar Phinias Chirubvu en Ley Mboramwe werken is niet meer dan een grote, smalle container en staat in Khayelitsha in Kaapstad. Dit is een van de grootste en snelst groeiende townships in Zuid-Afrika. Meer dan een miljoen mensen met verschillende achtergronden, nationaliteiten en culturen wonen er samen in vaak erbarmelijke omstandigheden.

De workshop bevindt zich in een van de betere buurten, waar de woningen bestaan uit stenen huizen en niet uit shacks, de golfplatenhutjes.

Xenofobie

De twee kunstenaars zijn geen Zuid-Afrikanen. Beeldhouwer Chirubvu is van Zimbabwe en verhuisde in 2004 naar Kaapstad. Hij is accountant van opleiding maar droomde er altijd van kunstenaar te zijn. Zijn studie volgde hij op aandringen van zijn vader.

Schilder en kalligraaf Mboramwe studeerde Beeldende Kunsten aan de universiteit in Kinshasa. In 2006 besloot hij zijn vaderland Congo te verlaten. “Door de oorlog was het moeilijk om er als artiest te overleven”, zegt hij.

Immigranten hebben het niet gemakkelijk in Kaapstad. “Er heerst heel veel xenofobie”, verklaart Chirubvu. “De autochtonen verwijten ons dat wij hun jobs afpakken en daardoor krijgen we vaak te maken met geweld.” In Khayelitsha is de werkloosheid torenhoog maar Chirubvu en Mboramwe proberen rond te komen door hun kunstwerken te verkopen op markten.

In 2007 ontmoetten ze de Belgische letterkapster Maud Bekaert. “Ik stond met mijn werk op de markt in Green Point”, vertelt Chirubvu. (Green Point is een moderne middenklassenwijk in Kaapstad). “Maud deed aan sightseeing en kwam bij mij terecht. Ze vertelde waar ze mee bezig was en vroeg of ik geen zin had om een workshop van haar te volgen.”

Workshops

Bekaert was in Zuid-Afrika op vakantie. “Ik ben helemaal alleen van Johannesburg naar Kaapstad getrokken”, verklaart ze. “Voor ik op reis vertrek, ga ik op zoek naar mensen die ook met letters werken. Twee kalligrafen namen me mee in de sloppenwijken en toonden me er interessante typografie.” Daarmee wilde ze graag iets doen.

Ze organiseerde in de zomer van 2008 samen met de stad Brugge de tentoonstelling, Wor(l)ds, een stenenroute tussen Brugge en Zeebrugge. Kunstenaars uit Zuid-Afrika, onder wie Chirubvu en Mboramwe, maakten de ontwerpen, die Belgische kunstenaars uitwerkten. De stenen werden geveild ter voordele van door aids getroffen kinderen in Zuid-Afrika. Dit bracht 90.000 euro op.

“Het was zo’n groot succes omdat iedereen vrijwillig meewerkte”, zegt Bekaert. “Ik had het er een beetje moeilijk mee dat de Afrikanen uit Khayelitsha, die zelf nauwelijks iets hadden, ook gratis werkten. Maar er was geen budget, dus kon ik hen ook niet betalen. Daarom besloot ik iets terug te doen en workshops letterkappen te organiseren in Kaapstad. Zo konden zij met die vaardigheden verder gaan.”

Bekaert gaf in totaal aan vijftig studenten uit de township les. Dat waren de vrijwilligers van Wor(l)ds en ook andere geïnteresseerden die ze via de lokale gemeenschapsradio voor haar lessen warm had gemaakt. Uiteindelijk bleven er vijf studenten over die het project twee jaar volgden.

“Het was een natuurlijke selectie van de meest gemotiveerde, getalenteerde en volhardende studenten”, gaat Bekaert verder. In 2009 studeerden ze af en richtten de vijf een collectief op.

Het letterkappen is een ambacht die in Zuid-Afrika nog niet gekend was. Ook voor Chirubvu en Mboramwe was het nieuw. “Mboramwe was al bezig met kalligrafie en ik als beeldhouwer met stenen. Daardoor waren we wel gefascineerd door het letterkappen”, zegt Chirubvu. “Ik kon ook wel een nieuwe uitdaging gebruiken.”

 Bekaert vult aan: “Ze waren zo trots om aan hun omgeving te laten zien dat ze iets unieks konden.”

In een gemeenschap waar zoveel werkloosheid heerst, verandert je status als je een job hebt. “In Khayelitsha proberen mensen er bovenuit te steken, wat normaal is als je met velen op een kleine oppervlakte leeft”, legt Bekaert uit. “Dat doen ze door zich mooi te kleden of een auto te kopen. Ze hebben het gevoel dat ze niemand zijn in die grote groep. Het feit dat zij iets kunnen dat niemand anders kan in het hele land, geeft hen het gevoel van eigenwaarde.”

Bedrijfswagen

“Op een bepaald moment kochten we een bedrijfswagen met de subsidies die we van de provincie West-Vlaanderen hadden gekregen”, gaat Bekaert verder. “De studenten reden om de beurt allemaal naar huis om te laten zien dat ze een wagen hadden. Daarvoor namen ze natuurlijk niet de kortste weg, zodat ze zoveel mogelijk mensen konden tegenkomen.”

Toen de studenten als collectief aan de slag gingen, verdienden ze ook voor het eerst geld met het letterkappen. 50 procent van de opbrengst van een verkochte steen ging naar het collectief, de andere 50 procent naar de kunstenaar.

“Met dat systeem was het zo dat degene die het meest werkte, het meest verdiende. De anderen reageerden dan heel jaloers”, vertelt Bekaert. 

“Zo was Chirubvu een echte workaholic. Hij organiseerde alles, nam de boekhouding op zich en had na een tijd veel meer taken dan de rest. Dat wordt een probleem als iedereen evenveel verdient. Daarnaast heb je Mboramwe, die de meest creatieve van de groep was. Zij waren allebei de leidersfiguren en dat botste soms.”

Twee keer per jaar ging Bekaert naar Kaapstad om hen te helpen met het bedrijf en de boekhouding. De laatste keer dat ze daar was, in april, was om het bedrijf te ontbinden. Chirubvu en Mboramwe zijn nu allebei zelfstandigen en de rest werkt voor hen in onderaanneming. “Mboramwe en ik werken nog steeds samen”, vertelt Chirubvu. 

“Hij werkt bij mij als freelancer maar is ook nog bezig als schilder terwijl ik fulltime letterkapper ben.” Die formule lijkt goed te werken. Zo kan Mboramwe nog steeds werken in het atelier in Khayelitsha, al heeft hij thuis in Belhar, een buitenwijk van Kaapstad, ook een kleine werkplaats gemaakt.

Amerika

Vijf jaar nadat ze voor het eerst met het letterkappen in aanraking kwamen, is het al minder moeilijk om te overleven. Chirubvu is samen met zijn vrouw, drie dochters en broer naar een grotere woning verhuisd. Al blijft dat huis naar westerse maatstaven nog heel klein.

Zijn kinderen volgen nu les in een school in de stad, die beter is dan de scholen in de township. Hij heeft ook een eigen auto waardoor hij gemakkelijk op verschillende markten kan staan. Mboramwe woont met zijn gezin in een relatief groot huis in een voorstad van Kaapstad en leidt zelf zijn landgenoot, Patrick op tot letterkapper.

“We kunnen leven van de kunst”, zegt Chirubvu. “Er zijn natuurlijk ups en down en we zouden graag ook wat meer klanten willen hebben.” Dat proberen ze door op zoveel mogelijk markten te staan en kunstenfestivals bij te wonen. “In het begin verkochten we vooral aan toeristen, maar stilaan volgen ook de Zuid-Afrikanen”, gaat hij verder.

“Dat is heel goed, want zij kopen geen afgewerkte stenen, maar kloppen vaker aan met bestellingen.” Daarnaast hebben ze ook al de kans gekregen om zelf workshops te geven in binnen- en buitenland. Ze zijn allebei een aantal keer naar de Verenigde Staten kunnen gaan om hun expertise te delen.

Tijdens de verschillende fases van het project, heeft Bekaert veel gesprekken gehad met de studenten. Ze vroeg dan wat hun droom was. Veel van die dromen hebben Chirubvu en Mboramwe ondertussen al kunnen waarmaken, maar ze dromen graag verder.

“Ik wil graag terug naar huis gaan, naar Congo. Ik zou er een gelijkaardig project opstarten met kinderen die hun ouders verloren hebben. Deze kunst bestaat in mijn land niet en zou er ook kunnen werken. Het zou een nieuwe generatie van kunstenaars kunnen inspireren. Ik heb daarvoor al concrete stappen ondernomen. Zo heb ik contact opgenomen met de vrouw van de president. Momenteel wacht ik op antwoord”, vertelt Mboramwe.

Chirubvu ziet het dan weer minder groots.

“Ik wil vooral meer klanten lokken waardoor ik altijd genoeg werk heb en een groter atelier kan uitbouwen”, verklaart hij. “Ik heb het hoogtepunt in mijn carrière nog niet bereikt. Ik weet dat ik er meer uit kan halen, maar nog niet wat ik fout doe.” “Het leven zal nog beter worden, daar ben ik honderd procent zeker”, glimlacht Mboramwe.

Heleen De Bisschop

Deze productie is gemaakt in het kader van het journalistiek trainingsprogramma Beyond Your World. Dit project wordt financieel mede mogelijk gemaakt door het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken en de Europese Commissie.