Het lijkt nu moeilijk te geloven maar op 22 maart 1992 stapten meer dan 100.000 mensen door de straten van Brussel in een betoging tegen racisme. Het was meteen één van de grootste betogingen ooit in de hoofdstad. Dat aantal werd twee jaar later geëvenaard op 27 maart 1994.
De mobilisatiekracht vloeide voort uit de eerste Zwarte Zondag. Voor de fans van Queen is zondag 24 november 1991 de dag dat Freddy Mercury overleed, maar in de Belgische politiek zorgde die dag voor een schokgolf. Een extreemrechtse partij die graag flirt met het meest duistere fascistische verleden haalde plots meer dan 10 procent in Vlaanderen.
In het zog van Zwarte Zondagen ontstonden heel wat initiatieven. Charta 91, een groep intellectuelen, bedacht de cordon sanitaire-campagne. Vaka/Hand in Hand nam dat idee over en ging daarnaast overal in het land pleiten voor verdraagzaamheid. De vzw werd ook het zenuwcentrum van het platform Hand in Hand dat de twee grote betogingen organiseerde.
Objectief 479.917 wou evenveel handtekeningen ophalen als er mensen stemden op extreemrechtse partijen in 1991. Enkele jaren later klokten ze af op meer dan één miljoen handtekeningen voor gelijke rechten.
Ook initiatieven als School Zonder Racisme die al in de jaren ’80 ontstaan waren in Antwerpen als reactie op provocaties van Filip Dewinter, namen na 1991 een hoge vlucht.
Ook later waren de meeste antiracistische campagnes gericht tegen het Vlaams Blok/Belang. Soms was dat zeer explicitiet, denk aan de succesvolle website Blokwatch.be, soms wat minder – de ‘Zonder Haat Straat’ actie na de racistische moorden in Antwerpen – en soms impliciet: de 0110-concerten georganiseerd door Tom Barman.
Het is niet toevallig dat die laatste twee succesvolle acties er kwamen aan de vooravond van de gemeenteraadsverkiezingen van 2006. Filip Dewinter greep toen naast de burgemeesterssjerp in Antwerpen. Het bleek de zwanenzang in te luiden van de extreemrechtse partij. Met het Vlaams Belang doofden ook de antiracistische campagnes uit.
Filip Dewinter haalde in 2012 16.749 voorkeurstemmen. Dat zijn er bijna 46.000 minder dan zes jaar eerder. De meeste van die stemmen gingen nu naar Bart De Wever. Maar betekent dat dat die mensen nu plots een ander beeld hebben van de multiculturele samenleving of dat ze voortaan respectvol reageren als ze een vrouw met een hoofddoek tegenover zich krijgen?
Af en toe barst het open als een rijpe zweer en kan niemand het nog ontkennen. Vlaanderen kent een aanzienlijke groep mensen die racistisch zijn, daar naar handelen en er onbeschroomd voor uitkomen. We zagen het vorige week bij de honderden hatelijke, islamofobe reacties op de Facebook-pagina van Het Nieuwsblad onder een bericht over een gesneuvelde Belgische moslim in Syrië. Eerder moest VTM ingrijpen toen er tijdens The Voice van Vlaanderen tientallen racistische tweets de ether werden ingestuurd over een deelneemster van Filipijnse origine.
Ook aan het structureel racisme werd in die twee decennia na 1991 niets veranderd. De VN-kinderrechtenorganisatie Unicef trok vorige maand nog aan de alarmbel over de ongelijkheid in de Belgische scholen. De Vlaamse tv-zenders zijn nog altijd even wit. De armoedecijfers bij allochtonen zijn hallucinant. Wie van Marokkaanse origine is, loopt een armoederisico van 54 procent. Bij blanke Belgen is dat 12 procent. Belgen van Marokkaanse origine moeten dus al een beetje geluk hebben om niet in de armoede terecht te komen.
Het racisme woekert dus zonder veel tegenwerk. Er is geen antiracistische beweging van betekenis meer die er tegen in gaat. De Gentse Lente – de rituele begrafenis van de woorden autochtoon/allochtoon – was alleen al een hoopgevend lichtpuntje. Ook al omdat er op die dag voor het eerst nog eens ernstig kon gediscussieerd worden over racisme en antiracisme. In de periode na 1991 laaide het ‘migrantendebat’ immers hoog op, met scherpe debatten over ideologie, strategie en aanpak. Wie daar meer wil over weten moet zeker eens het gelijknamige boek van Blommaert en Verschueren (her)lezen.
Is het wachten op een nieuwe openlijk racistische partij? Of komen er nieuwe bewegingen als de AEL van Dyab Abou Jahjah? Eén ding is zeker: de mix van opborrelend racisme/islamofobie en de structurele uitsluiting van allochtonen vormt een explosieve cocktail binnen onze maatschappij. Eentje die de komende jaren vaker dan we willen de voorpagina’s zal halen.
