Sportgekte
Het was Pistorius. Het idool Oscar Pistorius, de Blade Runner, schoot zijn geliefde dood en nog wel op Valentijnsdag. Met Federers bezoek herinnerde Zuid-Afrika zich dat het nog een ‘halve’ wereldkampioen rijk was, schreef een krant. Proudly Swiss African schreef een bekende sportjournalist, een woordspeling op de bekende Proudly South African campagne voor Zuid-Afrikaanse producten. Federer als zalf op de verwonde nationale trots. Voor de duur van een krantenkop en dat is niet lang.
Zuid-Afrikanen zijn sportgek. Velen zullen zich herinneren hoe efficiënt de sportboycotts waren tegen de apartheid. De film Invictus toont hoe de blanke rugbyfans zich verzoenden met Mandela en de nieuwe democratie toen het nationale team weer aan internationale competitie mocht deelnemen en zelfs weer wereldkampioen werd. Tot dan toe was rugby een uitsluitend ‘blanke’ sport. De meesten van de fans waren niet zomaar sportliefhebbers, maar behoorden tot de harde kern van de apartheid.
Rugby is waarschijnlijk overal de meest nationalistisch getinte van alle sporten, de sport die nog het sterkst herinnert aan de oorsprong van sport: middeleeuwse conflicten en rooftochten tussen steden en dorpen waarin jongeren eerst elkaars vrouwen en vee roofden, later elkaars mascotte. Naarmate de omgangsregels tussen de dorpen en gemeenschappen vorm kregen, werden die rooftochten vervangen door balsporten en andere sportieve competities. Vervolgens ontwikkelden die zich op het ritme van de maatschappelijke schaalvergroting verder tot nationale en internationale competitie.
Bij het wereldkampioenschap rugby in Zuid-Afrika in 1995 – nauwelijk een jaar na de bevrijding – lukte het Mandela om rugby in één klap tot een nationale sport te maken met zwarte en blanke fans en sporthelden. Voetbal – voorheen een ‘zwarte’ sport – volgde, evenals alle andere sporten. Zuid-Afrika blijft nog diep verdeeld tussen leefwerelden en publieke opinies met ras nog steeds als de belangrijkste scheidslijn. Sport vormt de uitzondering.
Tijdens het voetbalkampioenschap in 2010 straalden de Zuid-Afrikanen het beeld uit van een verenigd volk, de ‘regenboog’. Dat was geen optische illusie, maar wel een parenthese. De gedeelde liefde voor sport is in staat om de historische, veelal nog rasgebonden sociaaleconomische kloof te overstijgen. Maar buiten de sportstadia blijft die kloof het dagelijks leven van de overgrote meerderheid beheersen.
Vandaar het belang van sport en sporthelden. Pistorius is blank en Afrikaner. Maar hij was geen sportheld als een ander. Wie mist vanaf zijn geboorte beide onderbenen, maar haalt het toch in zijn hoofd om niet alleen beroepsatleet te worden, maar vervolgens geen genoegen te nemen met ‘neen’ en met niet-gehandicapten mee te willen dingen op wereldniveau?
Toen Pistorius op de Olympische zomerspelen van 2012 tot de halve finales geraakte op zijn protheses van koolstofvezels, zijn blades, werd hij opgenomen in het Zuid-Afrikaanse pantheon. Streven naar het ‘onmogelijke’ is – in goede of in slechte zin – een constante in de Zuid-Afrikaanse geschiedenis. Pistorius werd daarvan een bijna mythische belichaming voor de jonge Zuid-Afrikanen die vechten tegen de zware handicaps van het verleden.
Wapengekte
Toen werd Blade Runner, de trots van de natie, opeens de gun runner, de schaamte van de natie. Of Pistorius schuldig is aan beplande moord of dacht dat hij op een indringer schoot zoals hij beweert, moet het gerecht uitmaken. Maar de Zuid-Afrikanen zijn zich er scherp bewust van dat nu hun slechte reputatie als een zeer gewelddadig land weer wereldnieuws is. Dat tast hun trots dubbel aan. Tijdens het Wereldkampioenschap voetbal hadden ze immers met vereende krachten de doemdenkers en hysterie in binnen- en buitenlandse media over te verwachten misdaad en geweld tegen bezoekers de leugen gegeven.
Dat geweld is echter reëel hoewel de misdaad tegen personen sterk afneemt. De laatste acht jaar is het cijfer met 35% gedaald. Toch vinden er nog altijd 15.000 moorden per jaar plaats, 41 per dag. Dat is achttien maal zoveel als in België (omgerekend naar het aantal inwoners). Ondanks de paranoïa onder de Blanken zijn zij proportioneel veel minder vaak slachtoffer dan Zwarten. Toeristen hoeven ook niet overmatig bang te zijn, want 80% van de moorden vindt plaats binnen de familie of bekendenkring…
Bij het lezen van de cijfers gaan de gedachten meteen naar wapenbezit en gemak voor het verkrijgen van wapenvergunningen. Oscar Pistorius had een vergunning voor het 9mm pistool waarmee hij zijn vriendin doodschoot en vroeg in januari jl. vergunningen aan voor nog maar liefst zes andere wapens. Dat lijkt op de wapengekte in de Verenigde Staten waarmee we met de regelmaat van de klok vergast worden op televisie. Bovendien kun je in Zuid-Afrika voor zo’n 150 Euro illegaal een Kalashnikov-geweer kopen dat een Amerikaan nog 500 dollar kost. Dat vraagt om misdaad, zegt de volkswijsheid in Europa. Maar is dat echt de oorzaak?
Onder de apartheid kon iedere Blanke wapenvergunningen krijgen zonder te hoeven bewijzen dat ze met wapens konden omgaan. Een blank kind leerde immers al jong schieten. Nu is de wet veel strikter en moeten allerlei bewijzen worden overgelegd. Aan Pistorius werd zijn eerste wapenvergunning twee jaar lang geweigerd, hoewel het niet bekend is waarom.
Ook zag ik tot mijn verbazing op de website van Gun Policy, een internationale wapen-‘watcher’ verbonden aan de Universiteit van Sydney, dat in België proportioneel veel meer burgers wapens bezitten dan in Zuid-Afrika! Het geschatte aantal vuurwapens in het bezit van burgers ligt in België tussen 1.800.000 en 2 miljoen, 17,2 per 100.000 inwoners. Zuid-Afrikaanse burgers bezitten samen bijna zes miljoen vuurwapens, maar dat is 12,7 per 100.000 inwoners, waarvan er slechts vier een vergunning hebben, hoewel illegaal wapenbezit uiteraard moeilijk te schatten is. Bovendien worden slechts in de helft van de gevallen van moord of doodslag vuurwapens gebruikt.[1]
De diepere oorzaken van het geweld in Zuid-Afrika zijn dus ergens anders te zoeken. Het Zuid-Afrikaanse Centrum voor de Studie van Geweld en Verzoening noemt zeven hoofdoorzaken:
- een cultuur van geweld als gevolg van het geïnstitutionaliseerd geweld sinds koloniale tijden en de apartheid;
- gebroken gezinnen zonder gezag over jongeren sinds de gedwongen arbeids- en andere migraties onder de apartheid;
- verregaande ongelijkheid;
- 50% jeugdwerkloosheid;
- inefficiëntie van politie, rechtspraak en gevangeniswezen;
- illegaal wapenbezit sinds de bewapening door het ANC van een deel van de bevolking tijdens de bloedige laatste jaren van de apartheid;
- een beleid dat zich vooral richt op criminaliteit tegen de middenklassen en bedrijven (inbraak en gijzelingen) terwijl de meeste misdaad gebeurt in arme wijken.
Geweld tegen vrouwen
Maar wat men daaraan moet toevoegen is een overheersende cultuur van ‘mannelijkheid’ en machisme. Zo troonde Pistorius eens een journalist, Michael Sokolove van de New York Times, die desgevraagd toegaf nog nooit met een wapen geschoten te hebben, mee naar zijn schietclub. “Opeens voelde ik me als een van die filmpersonages wie geleerd moet worden om ‘mannelijker’ te zijn”, schreef Sokolove.
Zuid-Afrika gelooft niet in het indringersverhaal van Pistorius. Daarom heeft hij een Public Relations-team aangesteld onder leiding van Stuart Higgins, een voormalige hoofdredacteur in de goorste tijd van deSun, de Britse sensatiekrant, om de publieke opinie weer aan zijn kant te krijgen. Maar vooralsnog zijn de media van mening dat alleen zijn peperdure topadvokaten hem misschien kunnen redden van veroordeling en een zeer lange gevangenisstraf.
Want geweld tegen vrouwen en meisjes – en het verwante geweld tegen homosexuelen – is alomtegenwoordig in alle klassen en rassen ondanks de ene na de andere campagne ertegen. Iedere acht uur wordt in Zuid-Afrika een vrouw vermoord door haar partner.[2]
Meer dan driekwart van de mannen zouden al geweld hebben gebruikt tegen vrouwen. Eén op drie vrouwen zegt al minstens een keer verkracht te zijn. Volgens de politie zou iedere 50 seconden een verkrachting plaatsvinden. Ook daar zijn diepe oorzaken voor aan te wijzen die al eeuwenlang duren, maar dit geweld neemt nog steeds toe.
Zal de gewelddadige dood van Reeva Steenkamp, Pistorius’ vriendin, en een week daarvoor van Anene Booysens, een arm 17-jarig meisje in de Kaap dat na een groepsverkrachting op afgrijselijke wijze werd vermoord, zoals alle voorafgaande vrouwenmoorden ondanks alle afschuw, verontwaardiging en een eindeloze woordenstroom toch vergeefs blijken? Wanneer houdt Zuid-Afrika op met het banaliseren van seksgebonden geweld en komt het er eindelijk tegen in opstand?
Hélène Passtoors
[1] www.gunpolicy.org
[2] Volgens de South African Medical Research Council, zie http://www.mrc.ac.za/policybriefs/everyeighthours.pdf.