Het is vandaag zoeken naar Congolezen die openlijk het regime steunen. Althans bij de mensen waar wij (11.11.11.) mee werken. Zelfs op basis van de verkiezingsuitslagen kan ik niet met zekerheid zeggen of de Congolezen de president hebben die ze zelf verkozen hebben.

Iedereen weet dat de verkiezingen in Congo uiterst omstreden waren. Zelf zat ik in Kinshasa op dat moment, waar ook ik de vele onregelmatigheden heb gezien. En ik was zeker niet alleen. Maar ondanks het feit dat zowel onze observatiemissie als ook anderen die feiten na de verkiezingen op tafel hebben gelegd, besloten België en de internationale gemeenschap hier niets wezenlijks rond te doen.

Ok, er werd geen hoogwaardigheidsbekleder naar de inhuldiging van Kabila gestuurd – nu exact een jaar geleden. Maar daar bleef het bij. Intussen zakte onze minister van Buitenlandse Zaken al drie keer naar Congo af. Drie keer, op amper een jaar tijd. De laatste keer deed Didier Reynders (MR) dat voor de top van de Francofonie, waar hij de uithaal van François Hollande aan het regime minimaliseerde.

Ooit zei Henri Kissinger over de steun van Amerika aan een leider van een Zuid-Amerikaans land: “It’s a son of a bitch, but it’s our son of a bitch”. Misschien chargeer ik, maar soms vrees ik dat de internationale gemeenschap een vergelijkbare redenering hanteert in een aantal Afrikaanse landen. Het is alvast duidelijk dat die gemeenschap na de verkiezingen overgegaan is tot de orde van de dag. En hierdoor een verpletterende verantwoordelijkheid heeft.

Foute gok

Met Kabila werd gekozen voor stabiliteit, althans voor een stabiliteit van enkele zakelijke belangen. Een gok, en zeer waarschijnlijk een foute gok. Van bij het begin hebben we gezegd dat er een politieke oplossing moest komen voor de problemen die zich stelden bij de verkiezingen. In de vorm van een gemeenschappelijk gedragen analyse van de uitslag en een oplossing die erkend werd door de democratische spelers, eventueel met de hulp van een onafhankelijk bemiddelaar.

Daar is niets van in huis gekomen. Integendeel. Kabila kreeg van de internationale gemeenschap stilzwijgend zijn legitimering. Wars van de verkiezingsklachten, wars ook van de Congolese bevolking zelf die nog maar eens de bevestiging krijgt dat het democratisch proces niet iets is wat België, de EU of anderen interesseert. Al tijdens de verkiezingscampagne hoorden we die signalen, en als internationale gemeenschap hebben we opnieuw erg veel credibiliteit verloren bij de bevolking.

Intussen heeft Kabila nauwelijks nog kiezers in Kinshasa en in een aantal andere provincies. Het belangrijkste deel van zijn kiezers kwam uit zijn eigen provincie Katanga én pijnlijk genoeg uit de oostelijke Kivu’s. De rebellen riepen op massaal voor Kabila te stemmen en werkten ook actief mee aan het vervalsen van de resultaten.

Het bekende akkoord van 23 maart, waarop later de naam M23 gebaseerd werd, was toen dus nog wel goed genoeg. Zo ook de band tussen Kabila en Kagame.

Kingmaker

Een te weinig belicht sleutelmoment in de recente ontwikkelingen in Congo is volgens mij het neerstorten van een vliegtuig met daarop Kabila’s trouwste en ervaren raadgever Katumba Mwanke. Sindsdien – we spreken over februari 2012 – moet Kabila zich opnieuw positioneren. Het netwerk van Mwanka brokkelt snel af en er is geen nieuwe kingmaker.

Overigens zat ook huidig premier Matata Ponyo in het neergestorte vliegtuig. Die overleefde de crash wel. Maar feit is dat Kabila al een hele tijd bezig is met een politique politicienne die niets maken heeft met het leiden van het land, maar wel met het zoeken naar een nieuw machtsevenwicht binnen de verschillende clans.

Is er niet genoeg rekening gehouden met de ex-rebellen, zodat ze zich opnieuw verenigden tot M23? Is Kabila, bij gebrek aan ervaren raadgevers te onverstandig ingegaan op de oproep van de Internationale gemeenschap om Nbosco Ntagada op te pakken? Feit is dat de oude rebellen onrustig zijn geworden en uiteindelijk met een handvol soldaten (3.000 à 5.000) naar Goma trokken.

Het grotere Congolese leger bood nauwelijks weerstand en ook de grootste internationale troepenmacht ter wereld, Monusco, kon niets voorkomen. Uiteindelijk zorgde druk uit de buurlanden er wel voor dat de rebellen zich grotendeels terugtrokken tot enkele kilometers boven Goma, maar ze hebben duidelijk met de spierballen gerold en blijven militair dreigen en onrust zaaien in delen van Goma.

Ook politiek proberen de rebellen druk te zetten. Ze verwachten een aantal prominente plaatsen in het leger, maar ook de ontbinding van de kiescommissie CENI en de veroordeling van politieofficier John Numbi in de moord op mensenrechtenactivist Floribert Chebeya, enzoverder.

Terechte zaken, die wij ook vragen, maar die weinig geloofwaardig zijn uit de mond van een groep rebellen die bij hun doortocht in Goma simpelweg de bank beroofden, zelf een loopje nemen met de mensenrechten en die – zo blijkt onder meer uit het recente rapport van de VN-groep van experts – actief gesteund worden door Rwanda en Oeganda.

Postjes verdelen

Tijdens de onderhandelingen die op dit moment in Kampala gevoerd worden tussen de regering en de rebellen zullen ook deze kwesties, naast het akkoord van 23 maart 2009, op tafel komen te liggen. Maar verwacht wordt dat hier vooral opnieuw postjes verdeeld zullen worden: de brede aspiraties van de rebellen lijken enkel wat opsmuk van hun blazoen.

Het bestuur in Kinshasa trekt ondertussen volledig de kaart van de internationale gemeenschap en kijkt niet naar het quasi onbestaande draagvlak voor haar eigen beleid. Dit kwam pijnlijk tot uiting tijdens de verschillende rellen die uitbraken tegen Kabila naar aanleiding van de verovering van M23. Niet uit steun voor de rebellenbeweging, ook politici die dicht bij M23 staan waren immers een mikpunt, maar wel als een duidelijk afwijzen van het beleid van Kabila.

Na Kinshasa is Kabila nu zeker ook zijn steun in het oosten kwijt. Er is tot nu toe ook weinig ondernomen. Kabila roept enkel om internationale steun, veroordeelt Rwanda en Oeganda, en liet zich vervolgens erg gemakkelijk naar de onderhandelingstafel leiden. Waar de eisen van de rebellen steeds straffer worden. Vermits ze zich terugtrokken tot enkele kilometers van Goma, blijf hun dreiging heel reëel.

Dat dreigement hangt boven de onderhandelingstafel: terwijl Kabila absoluut een akkoord uit de brand moet slepen, omdat hij militair het onderspit moet delven tegen de rebellen, kunnen die laatsten opnieuw optrekken naar Goma of verder indien het resultaat van de onderhandelingen hen niet zint. In zijn recente toespraak voor het parlement blijft de president echter de militaire kaart spelen, wars van de realiteit: de zwakte en het totale falen van zijn militaire apparaat.

Donordarling

Natuurlijk, wat Rwanda betreft heeft Kabila een punt. De rebellenbeweging zou nergens staan zonder de expertise, de militaire en logistieke hulp van Rwanda. Donordarling Rwanda en ook Oeganda worden nu (eindelijk) wel wat kritischer behandeld en men besliste om enkele hulpgelden stop te zetten. Op zich is dat een goede zaak. Maar … hoewel druk op Rwanda vanuit de internationale gemeenschap een essentieel onderdeel is, is het niet dé oplossing.

Wat dan wel? Congo moet zich kunnen herpakken en daarvoor is een plan nodig. Wat mij betreft zijn er daar vier sleutelelementen:

1. De echte politieke uitdagingen aanpakken: men moet eindelijk werk maken van een doorgedreven decentralisatie, van lokale en provinciale verkiezingen. en van een goede administratie op alle niveau’s. Betrek alle partijen hierbij. Vandaag ligt dat proces volledig stil, met de oorlog in het oosten als excuus. Ten koste van de Congolese bevolking, die absoluut vragende partij is voor functionerende en legitieme lokale en provinciale besturen

2. De cultuur van straffeloosheid moet doorbroken worden: de schuldigen van de grootschalige mensenrechtenschendingen moeten voor een rechtbank gebracht en berecht worden. Dit kan door de rol van het Internationaal Strafhof uit te breiden, maar ook door de capaciteit en onafhankelijkheid van de Congolese justitie drastisch op te krikken. Het gemengd internationaal tribunaal, waar al lang over gepalaverd wordt, moet eindelijk van de grond komen.

3. Maak werk van een hervorming van politie en leger, om zo te komen tot een republikeins leger dat haar volk beschermt en niet als bedreiging wordt gezien. Dit is in essentie een politiek en niet louter een technisch proces, waarin politieke wil van de Congolese autoriteiten en een gecoördineerde en strategische rol van de internationale gemeenschap cruciaal zijn.

4. Zet in op de root causes van het conflict, de dieperliggende dynamieken. De internationale gemeenschap moet op lokaal vlak initiatieven voor conflictoplossing ondersteunen die inzetten op identiteit, grondconflicten en gebrek aan perspectief in de conflictzones.

Inzetten op bovenstaande processen vergt een immense inspanning van alle partijen binnen Congo, maar ook een ernstige inspanning van de internationale gemeenschap. België zou – gezien haar historische banden en internationale reputatie inzake de Grote Meren – hierin een voortrekkersrol kunnen spelen.

Maar dit vergt een hernieuwde aanpak van onze minister van Buitenlandse Zaken, die niet langer de stabiliteit van het regime, maar de noden en aspiraties van de bevolking als basis moet nemen.

Bogdan Vanden Berghe

Bogdan Vanden Berghe is algemeen directeur van 11.11.11, de koepel van de Vlaamse Noord-Zuidbeweging.