Het verhaal van het Congolese lijden vindt zijn oorsprong in de nasleep van de Rwandese genocide die plaatsvond in 1994. In 1996 en 1998 vielen Rwandese troepen tot twee maal toe Congo via zijn oostelijke grenzen binnen onder het mom van de toenmalige aanwezigheid van Hutu-rebellen die verantwoordelijk werden gehouden voor de genocide.

Als gevolg daarvan voltrokken zich verschillende golven van gruwelijkheden in het oosten van het land, maar na een tijd viel ook de volledige Congolese staat uiteen. Een oorlog die zich oorspronkelijk afspeelde tussen Rwanda en Congo mondde uit in een Grote Afrikaanse Oorlog, waarbij zowat het halve Afrikaanse continent betrokken was.

Uit voorzorg voor nog meer geweld werd in 1999 beslist om een VN-missie op poten te zetten. Sindsdien is de VN-vredesmissie, die de naam MONUC (Missie van de Verenigde Naties in Congo) kreeg, actief in het immense stuk Afrika dat tegenwoordig de naam Democratische Republiek Congo draagt.

Van MONUC naar MONUSCO: een ruimer mandaat

Wat begon als een kleine observatiemissie, bestaande uit 500 manschappen, evolueerde tot een robuuste vredesmissie die momenteel 20.000 militairen telt. Door de jaren heen veranderde de missie niet enkel van naam – MONUC werd immers MONUSCO (Stabilisatiemissie van de Verenigde Naties in Congo) – maar werd ook het mandaat ruimer, althans op papier.

Laten we even inzoomen op de huidige situatie en met name op de kritiek die MONUSCO krijgt naar aanleiding van het recente optreden van de VN-vredesmissie: midden november vielen de M23-rebellen immers zonder veel weerstand van de VN-blauwhelmen Goma, de hoofdstad van de provincie Noord-Kivu, binnen.

VN-woordvoerder Eduardo del Buey beantwoordde de kritiek die de missie hierdoor kreeg door te claimen dat het niet de taak is van de VN om een nationaal leger te vervangen.

Del Buey heeft gelijk: het is inderdaad niet de rol van MONUSCO om het reguliere Congolese leger te vervangen. De VN-missie is actief op het terrein van een soevereine staat (DR Congo) en dus blijft de eerste taak van MONUSCO het ondersteunen van de acties van het Congolese regeringsleger (FARDC).

Tot nu toe blijft dit leger echter beperkt tot een stelletje ongeregeld. De sleutel tot het oplossen van dit probleem is de hervorming van het Congolese veiligheidsapparaat. Bijgevolg kan MONUSCO niet verantwoordelijk gesteld worden voor alle mensenrechtenschendingen die plaatsvinden in het oosten van Congo.

Eerste prioriteit MONUSCO is bescherming van burgers

Ik stel voor om het huidige mandaat even onder de loep te nemen: dit mandaat stelt inderdaad dat de eerste prioriteit van MONUSCO de bescherming van burgers ‘onder onmiddellijke dreiging van fysiek geweld’ is en dat de organisatie hiervoor ‘alle mogelijke middelen’ mag gebruiken.

Op het terrein merken we echter al te vaak dat deze robuuste taal niet in praktijk wordt omgezet. Zowel tijdens de crisis in 2008 als tijdens de huidige crisis in en rond Goma heeft de VN nauwelijks of geen geweld gebruikt tegen rebellen om burgers te beschermen.

Wat is de reden hiervoor? Er zijn veelal stemmen die opgaan dat dit komt door de onkunde van de blauwhelmen op het terrein, die doorgaans gestuurd worden door derdewereldlanden, ook in het geval van MONUSCO.

Naar mijn mening is het te gemakkelijk om de schuld af te schuiven naar de individuen op het terrein en moeten we vooral verder kijken dan onze neus lang is: bevelen worden immers nog steeds van bovenaf gegeven en gevalideerd op het hoogste hiërarchische niveau, namelijk het DPKO (Department of Peacekeeping Operations), een orgaan dat met name bestaat uit ambtenaren die geen realistisch beeld hebben over de situatie op het terrein, maar wel vaak het laatste woord hebben wat betreft eventuele acties en dus ook over de burgerbescherming.

Is de VN klaar voor uitvoeren van robuuste vredesmissies?

Dit brengt ons tot een volgende vraag: is de VN überhaupt wel klaar voor het uitvoeren van robuuste vredesmissies? Is de VN wel bereid om zo ver te gaan en de soevereiniteit van een staat te negeren en geweld te gebruiken tegen eventuele agressors om de burgerbevolking te beschermen? Dit strookt immers niet met het oorspronkelijke doel van VN-vredesmissies, namelijk het brengen van vrede.

Ten slotte kunnen we vaststellen dat de aanwezigheid van een VN-missie als MONUSCO enkel een druppel op een hete plaat is zolang de internationale gemeenschap niet bereid is om de wortels van het huidige conflict aan te pakken, namelijk de regionale politiek van buurland Rwanda.

Sinds de jaren negentig zijn talloze Rwandese rebellen en regeringssoldaten in Oost-Congo verantwoordelijk voor massale mensenrechtenschendingen, die vooral plaatsvinden om Rwanda te voorzien van de vele kostbare grondstoffen die de Congolese bodem rijk is. Nochtans blijft Rwanda het lievelingetje van vele westerse landen voor het geven van ontwikkelingshulp.

Toch blijven we door de vingers zien dat dit land, dat zelf amper mijnen telt, elk jaar tonnen grondstoffen als diamant, coltan en goud exporteert. Het Westen is laf: het blijft al te gemakkelijk om MONUSCO te beschuldigen van alles wat er misgaat in dit immense land zonder zelf enige verantwoordelijkheid op te nemen.

Zonder echte bereidheid tot verandering van hoogste VN-rangen en internationale gemeenschap

Conclusie: is de aanwezigheid van MONUSCO in Oost-Congo zinloos als de missie er niet in slaagt om burgers effectief te beschermen? Zeker niet.

De VN-missie werkt als een ‘deterrence through presence‘-middel: door aanwezig te zijn op het terrein worden bepaalde mensenrechtenschenders afgeschrikt. MONUSCO houdt immers een oogje in het zeil. Daarnaast is de VN-missie geslaagd in het ontwapenen van duizenden rebellen en het bevrijden van talloze kindsoldaten.

De missie is op het terrein ook een van de meest innovatieve ooit, met allerlei mechanismen ter bevordering van burgerbescherming. Toch blijft de aanwezigheid van een vredesmissie als MONUSCO een druppel op een hete plaat zolang men binnen de hoogste VN-rangen niet bereid is om effectief geweld te gebruiken om burgers te beschermen.

Bovendien blijft het effect van een dergelijke missie miniem wanneer de echte wortels van het conflict, namelijk de grondstoffenpolitiek van Rwanda, niet aangepakt worden. Tenslotte kan MONUSCO niet optreden als vervanger van het Congolese regeringsleger. De hervorming van het veiligheidsapparaat, waaraan ook MONUSCO werkt, moet dus zeker verdergezet worden.

Julie Reynaert

Julie Reynaert schreef haar masterthesis over de rol van de MONUC en de MONUSCO in het oosten van Congo. Tijdens een vrijwilligersstage bij onderzoekscentrum IPIS herwerkte zij in februari 2011 dit onderzoek tot een interne paper onder de titel ‘MONUC/MONUSCO and Civilian Protection in the Kivus’.