30 november 2012 — De Top van de Francofonie van half oktober heeft duidelijke sporen nagelaten in Kinshasa. Het begint al op de luchthaven. De aankomsthal kreeg een likje verf, en de weg naar het stadscentrum werd opgekalefaterd. Daar zijn ze blijkbaar nog mee bezig trouwens, uren in de file gestaan. Sommige straten zien er beter uit, de weg naar mijn vroegere wijk Kitambo-Magasins herken ik amper. Maar wat er in het oosten gebeurt vreet het regime zichtbaar aan.

T-shirt met beeltenis en slogan pro-Kabila, na één enkele wasbeurt

Plots gebeurde er niet zoveel meer… Even samenvatten: dinsdag 20 november viel Goma. De uren en dagen daarna werd er in sommige steden luidruchtig betoogd. Militair rukte M23 verder op naar Sake, en daarna bogen ze om naar het noorden. Volgende halte Bukavu, vreesden velen, maar dat ging (voorlopig?) niet door.

Op dit ogenblik lijkt het de omgekeerde kant op te gaan. Als deel van een akkoord tussen elf landen in het grote merengebied moest M23 dinsdag Goma verlaten hebben. Niemand was verbaasd dat dit niet gebeurde, maar sindsdien bereiden ze blijkbaar toch hun uittocht voor. In stijl weliswaar, niet zonder eerst de banken, de huizen van de autoriteiten en de sociale zekerheid te plunderen. Waarschijnlijk op zoek naar een aandenken aan een prettig verblijf.

Vraag is of ze echt vertrekken. Je hoort er rare dingen over. De militairen van M23 gaan weg, maar de politieke verantwoordelijken blijven. Ze dragen de controle over de stad weer over aan de Congolese politie, maar verschillende bronnen melden dat ze een deel van hun manschappen achterlaten, gewoon in een ander uniform. Weggaan naar waar trouwens? Het regionaal akkoord voorziet zat ze één bataljon de luchthaven blijven controleren. Die ligt op twee kilometer van het centrum… De rest moet zich minstens twintig kilometer terugtrekken. Echt opgelost is dit niet, om het even voorzichtig te stellen.

Catch22 rond M23

Langzaam verschuift de focus naar Kinshasa. Het begint er op te lijken dat M23 aanstuurt op de val van Kabila. De man staat onder veel druk. Sinds januari 2009 was Kagame Kabila’s belangrijkste bondgenoot in de regio. Beiden waren zowat tot elkaar veroordeeld. Kagame stond onder zware druk van zijn internationale partners omdat niemand onder de indruk was van het democratisch gehalte van de parlementsverkiezingen. Ook had een VN rapport zijn steun aan het CNDP bloot gelegd.

Kabila zat zowat op zijn knieën omdat zijn leger een paar keer in het stof beet tegen een paar duizend rebellen. Onder internationale druk werden Rwanda en Congo partners. Het CNDP legde de wapens neer, integreerde in het leger en werd prompt nog een stuk sterker. Het slaagde er in om haar eigen structuur en commandolijnen intact te houden. Het werd een leger binnen het leger. Tegen die achtergrond klinken de recente ontwikkelingen als een bittere déjà vu.

Ook vandaag kan Kabila geen kant meer op. Hij incarneert de vernedering die de natie te slikken krijgt. Al jaren slaagt men er niet in om de staat weer op te bouwen. De langetermijnuitdagingen blijven liggen. De laatste verkiezingen hebben niemand deugd gedaan.

Gewapende groepen blijven eindeloos des- en herintegreren in wisselende coalities met steeds weer nieuwe namen en afkortingen. In het organigram van het leger vindt een kat haar eigen jong niet terug, en de grondstoffen blijven vooralsnog eerder een vloek dan een zegen want een sluitend transparant systeem rond hun exploitatie lijkt voorlopig niet haalbaar. Congo blijft een lucratieve speeltuin waar  de mondialisering in zijn meest nefaste vormen welig tiert, sur un fond d’impunité, met de burgerbevolking als eerste slachtoffer…

De rebellie van M23 en de manier waarop Rwanda haar steunt, gooien het land jaren terug in de tijd. Het laatste decennium was de diplomatie belangrijker geworden om de geschillen binnen de regio te regelen, en leek de politieke arena langzaam op weg om opnieuw een politiek gebeuren worden in plaats van een zaak voor militairen, rebellenleiders en warlords. De gebeurtenissen van de laatste maanden en weken draait dat weer om.

Kabila zit muurvast. Militair heeft M23 hem, met Rwandese steun, in een wurggreep. Als hij onderhandelt gaat hij af bij een flink deel van de Congolese publieke opinie. Onderhandelt hij niet, dan wordt hij internationaal nog meer in het verdomhoekje gedrukt. En in elk geval is er niemand binnen of buiten Congo die gelooft dat een nieuwe onderhandelingsronde volgens het herhaaldelijk beproefd en nooit gelukt recept een duurzame oplossing zal opleveren.

Niet voor de root causes van het conflict, niet voor de relaties tussen Rwanda en Congo, niet voor de spanningsvelden tussen regio’s of etnische groepen en niet voor de plaats van de rwandofone gemeenschap in het oosten van Congo. En ook niet voor iets anders. Welke stap in welke richting Kabila ook zet, het helpt hem niet vooruit.

Kabila’s annus horibilis

Deze situatie vreet elke dag de geloofwaardigheid van de president en de instellingen van de derde Republiek verder aan. Begin 2012 was het regime erg verzwakt door de manier waarop het precies een maand eerder zijn eigen herverkiezing had georganiseerd. De embryonaire democratie die uit de stemrondes van 2006 kwam, was er tijdens de eerste legislatuur al amper in geslaagd om uit de couveuse te komen, maar de verkiezingen van 29 november 2011 hadden de democratisering zo goed als genekt.

Eind februari overleed de niet door iedereen betreurde Katumba Mwanke bij een vliegtuigongeval. Hij was de centrale figuur in de parallelle circuits rond de president, Kabila’s eigen Rasputin, de King Maker in de schaduw, de man met de sleutel van de kas ook. Het gat dat hij achterliet had de allure van een meteorietinslag: het hertekende het landschap volledig.

De benoeming van Augustin Matata Ponyo als eerste minister gaf Kabila weer wat ademruimte. De man had vooral carrière gemaakt binnen de Wereldbank en als minister van Financiën van de uittredende regering was hij verantwoordelijk voor een aantal macro-economische successen  

De ploeg van technocraten met een laag profiel die hij rond zich verzamelden gaven zowel de Congolese als de buitenlandse publieke opinie het gevoel dat er een nieuwe wind waaide, dat een jonge generatie het roer van de staat in handen had genomen. Op verschillende departementen zag je een aanzet tot beleid. M23 doorkruist dit nu. Amper een maand na het aantreden van de regering Matata hebben het tromgeroffel en de schoten uit het oosten de focus helemaal verlegd.

Fin de régime sfeertje?

De man aan de top staat in zijn blootje. Het bondgenootschap met Rwanda en het leger had hem  flink wat gekost. Het leger begreep niet hoe de vijand van voor 2009 sindsdien hun militaire oversten werden, en de mensen in het oosten werden geconfronteerd met CNDP soldaten die zich boven de wet wisten en zich ook zo gedroegen.

Hij verloor er vrienden mee. Vital Kamerhe bijvoorbeeld, ooit zijn beste vriend en trouwste medewerker, verzette zich als parlementsvoorzitter tegen Umoja Wetu, werd prompte aan de deur gezet, en ging de oppositie  in. Het was duidelijk dat de relatieve vrede die Kabila afgekocht had door de akkoorden met Rwanda en het CNDP hem aanhang zouden kosten. Vooral in het oosten.

Kabila staat alleen. Rwanda heeft zich tegen hem gekeerd, het harde deel van het CNDP heeft zich als M23 heruitgevonden. Sinds de dood van Katumba Mwanke, de schorsing van John Numbi en het vertrek van Kamerhe is l’espace présidentiel nogal leeg. Het leger vertrouwt hem niet meer. Het leger is trouwens verdeeld in vele kampen die ook elkaar niet vertrouwen.

Het gonst van geruchten in Kinshasa. Zoals gewoonlijk eigenlijk. Maar voor het eerst sinds lang wordt er gespeculeerd over een staatsgreep. Jaren aan een stuk vond ik het idee alleen al van een staatsgreep te zot voor woorden. Het leger was een lappendeken, had niet genoeg structuur om ruggengraat te geven aan het land. Dat denk ik overigens nog steeds. Maar als het zo nog even doorgaat, dan glijden we aan steeds snel wordend tempo naar een machtsvacuüm.

En niemand sluit hier uit dat één of andere hoge of minder hoge officier zich op een dag geroepen zal voelen om in dat machtsvacuüm te springen. Niet omdat hij denkt daarmee het land te redden. Omdat hij denkt dat zijn eigen belangen daar beter mee gediend zullen zijn. En geloof me vrij, daar wordt -behalve hijzelf en zijn naaste omgeving- niemand beter van.

Je hoort ook wel namen opduiken in dat gegons. Van militairen en burgers, en van de provincies waar ze vandaan kunnen komen. Maar misschien is dat iets voor een volgend stuk.

Kris Berwouts uit Kinshasa