Het boek werd aanvankelijk weggewuifd als quatsch, het resultaat van bovenmatige drankconsumptie in de talloze bierkelders in München die hij bezocht.

Natuurlijk werd de beetje verstandige lezer niet bepaald vrolijk van Hitlers analyse van de Duitse nederlaag in de Eerste Wereldoorlog. Die had volgens hem voorkomen kunnen worden als “12.000 of 15.000 van de Hebreeuwse volksbedervers eerst onder het gifgas waren gehouden”.

Maar waarom zich zorgen maken? Eenmaal de roes uitgeslapen, zou Hitler wel wederom naar het penseel grijpen, zich in de Beierse bergen terugtrekken en er een vreedzaam landschap schilderen. Zoals hij, een korporaaltje van niemendal die in opdracht van de militaire politie zijn wapenbroeders in de loopgraven bespioneerde, had gedaan tijdens de Eerste Wereldoorlog aan het front in Vlaanderen.

Ongetwijfeld zou de geschiedenis er ook anders hebben uitgezien als zijn vader, jaren voor de geboorte van Adolf, de familienaam Schicklgruber niet had gewijzigd in Hitler. Heil Schicklgruber! Erg wervend is dat niet, zelfs niet voor een charismatische leidersfiguur.

Strapatsen

Het charisma van Hitler is het nieuwste boek over de Führer. Het is van de hand van Laurence Rees, die zich voor de BBC uitvoerig heeft beziggehouden met de Tweede Wereldoorlog en het nazisme. Het boek is trouwens bedoeld als begeleidende publicatie bij een tv-documentaire. Beelden zijn doorgaans meer overtuigend dat woorden.

Rees boorde niet alleen officiële historische bronnen aan, maar putte ook uit de getuigenissen van mensen die Hitler van nabij hebben meegemaakt. Opvallende afwezigen zijn de Duitse industriëlen die Hitler bijzonder genegen waren omdat ze aan diens strapatsen bergen D-mark verdienden.

Rees liet zich adviseren door sir Ian Kershaw. Dat is een bekend Brits historicus en Hitler-biograaf, die in zijn eigen publicaties vooral aandacht schonk aan de levenswandel van Hitler en de perceptie ervan bij de Duitse bevolking.

Charisma, dat heb je als je medemensen je als dusdanig kwalificeren. Zo’n inschatting wordt, zoals de geschiedenis van ons eigenste land aantoont, versterkt als de media het publiek een megafoon voorhouden telkens als die vermeende charismatische figuur even kucht.

Iets dergelijks gebeurde ook in nazi-Duitsland. Natuurlijk mag zo’n persoon niet de uitstraling van een dweil hebben en moet hij zelf wat in zijn mars hebben. Zo was Hitler ongetwijfeld een briljant communicator met heel veel zin voor dramatiek, zoals uit het beeldarchief blijkt.

Dat communicerend vermogen van de redenaar had echter zo zijn schaduwzijden. Wie het niet eens was met Hitler, ging maar best lopen, wat duizenden ook hebben gedaan.

Waanbeeld

De werkelijkheid is dikwijls anders dan de perceptie. Zo heb ik het er moeilijk mee als Rees schrijft: “En toch kwam de oorlog er aan. En hoewel dit, zoals elke historische gebeurtenis tal van oorzaken had, was de belangrijkste reden dat de oorlog uitbrak het feit dat Adolf Hitler dit wilde – en zijn charismatisch leiderschap geholpen had deze wil om te zetten in realiteit.”

En – vergeef me het lange citaat (p. 164): “Toch school er achter Hitlers succesvolle appel aan diens generaals meer dan het simpelweg hameren op het feit dat ze zijn bevelen moesten opvolgen. Hitler bood zijn generaals ook iets bijzonders – de kans op eer, op heldendom, op militair succes, waardoor zij in de Duitse geschiedenis roem zouden verwerven.”

“Uiteraard waren er grote risico’s, maar Hitler maakte duidelijk dat hijzelf de volledige verantwoordelijkheid zou nemen. Het was een klassiek voorbeeld van wat de pedagoog en psycho-analyticus Fritz Redl ‘de magie van de initiërende daad’ noemde – de notie dat leiders, als ze charismatisch genoeg zijn, het risico en de potentiële schuld van een onderneming die zij initiëren op zich nemen. Als gevolg hiervan zijn ze bij hun volgelingen in staat een overweldigend gevoel van bevrijding te bewerkstellen.”

(Redl, leerling van de Freud-familie, was een Oostenrijks kinderpsychologie, die voor Hitler op de vlucht sloeg naar de Verenigde Staten.)

Nochtans verklaren Hitlers hersenkronkels niet alleen zijn succes. Hij had de maatschappelijke omstandigheden mee: de economische crisis met alle nare sociale gevolgen vandien, de onmacht van de politieke klasse om daar wat aan te doen, de gevoelens van onzekerheid en angst die daaruit voortvloeiden en die overigens door Hitler en zijn bende handig werden opgepookt.

Rees besteedt daar merkwaardig genoeg weinig aandacht aan. Wie dit in het achterhoofd heeft bij de lectuur van dit boek, heeft er echt wat aan. En dankzij een zeer gedetailleerd register is het handiger dan het navlooien van duizenden Wikipedia-pagina’s over deze egotripper / driftkikker /…

Hitler schoot zich op 30 april 1945, rond 15.30 uur, een kogel door het hoofd. Hij had wellicht eindelijk begrepen dat het hem toegedichte charisma, waarvan hij zelf jarenlang rotsvast overtuigd was, eigenlijk niet meer was dan een waanbeeld dat na de militaire nederlaag door rechters als dusdanig zou worden beoordeeld. 21 miljoen doden, het was niet niks.

Laurence Rees, ‘Het charisma van Adolf Hitler. Hoe hij miljoenen naar de afgrond leidde’, Ambo 2012, 378 blz.

Het boek is verkrijgbaar in onze shop. Je steunt DeWereldMorgen.be door het bij ons te bestellen.