Wat is de belangrijkste reden voor de stakingen in de Zuid-Afrikaanse mijnsector?

Koen Vanbrabandt: “De omstandigheden waarin de werknemers moeten werken en leven, zijn beneden alle peil. Een voorbeeld zijn de zeer slechte woonomstandigheden, maar ook de lage lonen, het gebrek aan veiligheid op de werkplaats en gezondheid spelen een rol in het algemene ongenoegen dat Zuid-Afrika al een jaar in de ban houdt. De eisen van de arbeiders zijn absoluut gegrond.”  

“Als je kijkt naar de berichtgeving over de stakingen in de platinamijnen dan lijkt het alsof het bloedbad van 16 augustus in Marikana het begin van alle onrust was, maar de sociale spanningen zijn al veel langer aanwezig. Begin 2012 sloot Impala Platinum een nieuwe collectieve arbeidsovereenkomst (CAO).”

“Op een bepaald moment heeft de werkgever eenzijdig beslist om die CAO niet volledig uit te voeren. Na hernieuwde onderhandelingen tussen de mijnwerkersvakbond NUM en de werkgevers, die niets oplosten, is er als reactie in een van de mijnen van de Impala-groep een ‘wilde staking’ uitgebroken met als belangrijkste eis hogere lonen.”
 
“Vanuit een ‘verdeel-en-heers-strategie’ heeft Impala bepaalde categorieën van arbeiders toen betere werkcondities aangeboden. Dat is het moment waarop de sfeer van intimidatie ontstaan is. Deels tussen de vakbonden onderling, maar ook tussen werknemers en werkgevers. Toen zijn er al verschillende vakbondsmensen bedreigd. Deze gedeeltelijke ‘overwinning’ heeft de staking doen overwaaien naar de Lonmin-mijn in Marikana.”

Kan u die spanningen en sfeer van intimidatie tussen de vakbonden, de traditionele mijnwerkersbond NUM en de nieuwere AMCU (Association of Mineworkers and Construction Union) toelichten?

“Er heerst in heel de mijnsector een ernstig verziekte sfeer. Er is zeker sprake van geweld tussen de vakbonden onderling, maar er zijn ook aanvallen van buitenaf op mensen die actief zijn in de vakbond. Iedereen heeft er belang bij dat dit geweld stopt, ook de overheid en de werkgevers.”

“Er zou een onafhankelijk onderzoek komen naar de ledenaantallen van de vakbonden (nvdr: alleen bonden die ten minste de helft van de werknemers bij een bedrijf vertegenwoordigen, worden erkend als gesprekspartner door de werkgever. Traditioneel vertegenwoordigde de NUM alle mijnwerkers, maar met de forse opkomst van AMCU is dat vooral in de platinasector aan het veranderen, wat de rivaliteit in de hand werkt), maar dit werd stopgezet. Dit heeft alleen tot nog meer onduidelijkheid en discussies geleid.”

“AMCU is naar schatting nog steeds veel kleiner dan de NUM, maar in bepaalde mijnen staat ze heel sterk. Enkele NUM-afgevaardigden in de Lonmin-platinamijn in Marikana zijn bijvoorbeeld overgestapt naar AMCU. Een deel van het AMCU-succes is te verklaren door de radicale looneisen die ze durft te stellen. Daarnaast maakt ze soms gebruik van agressieve wervingstechnieken waarbij ze mensen onder druk zet om zich bij haar aan te sluiten.”

“Er bestaat zeker ontevredenheid over de werking van de NUM, die vele eisen nog niet heeft kunnen verwezenlijken. NUM kreeg ook te maken met massale ‘spontane stakingen’ en krijgt haar achterban maar moeilijk onder controle. Hierdoor kwam ook haar integriteit deels in het gedrang. Het ongenoegen is groot en dat vormt een ideale voedingsbodem voor radicalere eisen. Mensen willen eindelijk eens vooruitgang zien.”

In de media werd geïnsinueerd dat het bloedbad in Marikana onder meer te maken zou hebben met een algemene ‘cultuur van geweld’ in de Zuid-Afrikaanse samenleving. Kan u zich in die analyse vinden?

“Je merkt dat het bij stakingen en vakbondsacties zeer grimmig aan toe gaat, dat de sfeer totaal verziekt is. Als je ziet dat mensen geïntimideerd worden om te stoppen met acties, dat ze anders de kans lopen om te worden gedood, dan zou ik dit durven omschrijven als een cultuur van geweld bij het sociaal protest. Maar je moet dat in zijn historische context plaatsen en opletten met kortzichtige stereotyperende analyses zoals ‘al die zwarten vechten met elkaar’ of ‘de vakbonden waren elkaar de kop aan het inslaan’.”

“Je merkt dat werkgevers gebruik maken van dit simplistische beeld. Ze passen bewust verdeel-en-heers-technieken toe, door sommige categorieën van werknemers meer voordelen te geven dan andere. Ze proberen ook de vakbonden tegen elkaar op te zetten. Al heel dit jaar worden mensen ontslagen in de mijnsector. Bij Impala waren het er 17.000, bij Amplats nu 12.000. Nadien wordt de meerderheid opnieuw aangeworven, maar er blijft steeds een groep in de kou staan.”

“Waarom doen ze dit? In de eerste plaats om de kosten te drukken. In de Zuid-Afrikaanse media hebben werkgevers een forum gekregen om hun beklag te doen. De multinationals die platinamijnen uitbaten, vertellen dat ze door die wilde stakingen enorme verliezen hebben geleden. Wat ze er niet bij vertellen, is dat ze de hele tijd geen lonen hebben uitbetaald. Dat ze van de stakingen gebruik hebben gemaakt om mensen te ontslaan. Door een periode zonder productie is er een kunstmatige schaarste gecreëerd. Nadien gaan de prijzen de hoogte in. Ik durf niet te beweren dat het een bewuste strategie is, maar deze kant van de zaak blijft wel onderbelicht.”

“Er wordt ook veel gepraat over ‘wilde stakingen’, dat schept een slecht imago van de arbeiders en de vakbonden, maar het is een feit dat werkgevers de CAO’s mee hebben ondergraven door aparte statuten te creëren. Ze proberen zo de vakbonden te verzwakken.”

“De werkomstandigheden blijven slecht. Daarbovenop komt ook het aantrekken van buitenlandse werkkrachten die met een minder gunstig statuut werken. Het is allemaal niet bevorderlijk voor een goede sfeer. Zuid-Afrika oefent, als regionale economische reus, een grote aantrekkingskracht uit op arbeiders uit andere landen. Ook hier zien werkgevers hun kans om verdeeldheid te zaaien onder hun personeel.”

U heeft het over een bewuste strategie van werkgevers om werknemers tegen elkaar op te zetten. Dat verhaal staat wel heel ver af van het idee van ‘corporate social responsibility‘. Is die sociale verantwoordelijkheid van bedrijven dan een lege doos?

“Ik geef een voorbeeld van G4S. Een grote bewakingsfirma die in de Bezette Gebieden in Palestina taken uitvoert die in strijd zijn met het internationaal humanitair recht. Het bewijsmateriaal is overvloedig en staat op papier. We hebben geprobeerd ze hier mee te confronteren door te wijzen op de tegenstrijdigheden met het internationaal humanitair recht, maar ook op de tegenstrijdigheden met haar eigen ethische richtlijnen, want alle grote multinationals hebben zo’n ‘corporate social responsibility-verklaring’.”

Amplats zegt hierover op haar bedrijfswebsite: ‘our people are our best assets‘.

“Dat zijn zo van die mooie zinnen om in dikke rapporten op te nemen. Je moet bedrijven blijven onder druk zetten en hen met die tegenstrijdigheden confronteren. Het is een welles-nietes-spelletjes, maar als het in de media komt, kan je zulke bedrijven er pijn mee doen. Ik vind dat vakbonden hier een rol in moet spelen. Er zijn al kleine successen geboekt, die kunnen als basis dienen om een echte tegenmacht op te bouwen.”

“Ik geloof dat in de Zuid-Afrikaanse mijnsector vakbonden nog steeds het beste instrument zijn om de belangen van de werknemers te verdedigen. Als vakbond geloven wij daar in. Maar je kan niet ontkennen dat vakbonden zwaar in het defensief zitten.”

“Welke vakbond het heft in handen neemt, speelt niet zo’n rol, als er maar opnieuw een sterke eendrachtige actie komt. Niet alleen de werkgevers, maar ook de politieke leiders moeten onder druk worden gezet om iets te veranderen aan de slechte werkomstandigheden in de mijnen.”

Zou de onrust in de mijnsector een weerslag kunnen hebben op het politieke landschap in Zuid-Afrika?

“2012 is alleszins een belangrijk politiek jaar. Op de achtergrond spelen belangrijke politieke discussies mee. NUM bestaat 30 jaar en heeft een belangrijk congres achter de rug. COSATU, de vakbondskoepel waar de NUM is bij aangesloten, heeft in september bestuursverkiezingen gehouden.”

“Op 4 december volgt dan de voorzittersverkiezing bij het ANC, waar in feite beslist wordt over de toekomstige president. Indien Zuma wordt herverkozen als ANC-leider, zal hij naar alle waarschijnlijkheid ook opnieuw de volgende president worden.”

“Volgens mij heeft de overheid grote fouten gemaakt door een zwaarbewapende politiemacht op de stakers in Marikana af te sturen. Ze heeft onvoldoende geïnvesteerd in de sociale omkadering van arbeiders. Als je spreekt over erbarmelijke werk- en leefomstandigheden dan hebben de mijnbedrijven een verantwoordelijkheid, maar zeker ook de overheid.”

“Op vlak van huisvesting is de regering zwaar tekort geschoten. Er heerst een groot ongenoegen bij de bevolking. Velen wachten al 18 jaar, sinds het einde van de apartheid, en merken dat van de vele beloofde veranderingen er nog niet veel werden doorgevoerd op het terrein.”

“Ik was zelf geschrokken van de nauwe band tussen de vakbondstop en de regering. De bevolking ziet die banden ook en denkt ‘wanneer is het nu eindelijk onze beurt’?”

“Dit zorgt voor interne spanningen bij COSATU en bij het ANC. Daarnaast zit het ANC verveeld met de positie van Julius Malema (nvdr: Malema is een voormalig voorzitter van de ANC-jeugdafdeling en een controversieel politicus. In 2012 werd hij uit het ANC gezet, momenteel loopt er een proces tegen hem wegens fraude). Hij wordt  onophoudelijk in de Zuid-Afrikaanse media opgevoerd en moedigt de arbeiders via populistische speeches aan om voort te staken. Je merkt dat hij erg populair is, overal waar hij komt, heeft hij een grote aanhang. Hij is de luis in de pels van het ANC. Al valt het natuurlijk af te wachten wat er gebeurt indien hij veroordeeld wordt.”

“Daarnaast speelt de Chamber of Mines, de werkgeversfederatie van de mijnsector, een eigen rol. De federatie probeert druk te zetten op de politiek. Ze sporen de regering aan om stakingen te onderdrukken, terwijl de politiek juist druk zou moeten uitoefenen op de multinationals. Het is een mes dat aan twee kanten snijdt. Mijnen zijn winstgevend, maar dit mag niet ten koste gaan van het Zuid-Afrikaanse sociale weefsel.”  

Op het COSATU-congres werden de belangrijkste vakbondsleiders herverkozen. Zo blijft Zwelinzima Vavi secretaris-generaal. Wijzen deze verkiezingen erop dat ook Zuma ANC-voorzitter blijft?

“Ik denk dat COSATU het liefst zou zien dat Zuma wordt herverkozen. Volgens mij is dat ook te verwachten. Ik denk niet dat Zuma volledig zal worden aangerekend op wat er dit jaar gebeurde in de mijnsector. Belangrijk is dat een leider de belangen van de werknemers ter harte neemt.”

Zuma heeft nu een ‘action package’ opgesteld waarbij hij onder meer de slechte huisvesting van de arbeiders en de verschillende statuten wil aanpakken om de rust te herstellen. Zal dit verandering kunnen brengen in de situatie?

“Ik denk dat er enige scepsis zal zijn tegenover dat plan. Het is immers geen nieuw verhaal.”

Is het een oplossing om de sector te nationaliseren?

“Er is al heel wat discussie geweest over nationalisering of niet. Wij hadden toch de indruk dat de werknemers vooral bezig zijn met de concrete werk- en leefomstandigheden. Of de sector genationaliseerd is of niet, dat is niet hun grootste zorg. Multinationals hebben de macht hun agenda door te drukken. Winst staat centraal. Een overheid zou daar kritisch tegenover moeten staan, net zoals in Zuid-Amerika enkele linkse leiders zich tegen dat monotone winstdenken hebben verzet. Het is niet zozeer de vraag of ze kiezen voor nationalisering of niet, maar wel hoe ze kunnen garanderen dat de rechten van de werknemers worden gerespecteerd.”

“In de vakbondkoepel COSATU heerst er veel discussie over het thema nationalisering. Sommigen zien hierin een oplossing; anderen vrezen dat enkel de zwakste delen van de mijnen genationaliseerd zullen worden. Dat zou de overheid dan opzadelen met mijnen die in feite niet winstgevend zijn. Soms is nationalisering een succesverhaal, maar lang niet altijd.”

“Bolivia kan hier misschien een positief voorbeeld zijn. President Morales heeft er met succes een aantal sectoren genationaliseerd. Au fond moet het gevoerde beleid ten goede komen aan de werkende bevolking. Dan maakt het niet veel uit of het om nationalisering gaat of niet. De overheid zou tegen multinationals moeten zeggen: ‘Je kan in ons land niet zo maar arbeiders uitbuiten’. Met 80 procent van de wereldreserves aan platina zou dit zeker beter moeten kunnen.”  

Maar waarom doet de Zuid-Afrikaanse overheid dat dan niet? Als je over 80 procent van de wereldreserves beschikt en op papier een progressieve regering hebt?

“Dat is moeilijk te zeggen. In Zuid-Afrika is het niet anders dan in de rest van de wereld. Kijk naar Nigeria. Shell heeft er jarenlang landbouw en visserij onmogelijk gemaakt in de olieproducerende regio’s en ook daar werd en wordt amper tegen opgetreden.”

Komt dat door de al te nauwe banden tussen politici en de multinationals?

“Ze hebben inderdaad erg nauwe banden. Shell is in Nigeria al 20 jaar actief. Je zou denken dat Shell een schadevergoeding zou hebben betaald voor de veroorzaakte schade, maar zelfs daar denkt het bedrijf niet aan. Waarom? Omdat ze waarschijnlijk een deel van de politieke klasse betaalt. De gewone mensen blijven ontredderd achter.”

“De macht van multinationals neemt soms onmenselijke proporties aan, dat zie je overal. Daarom proberen wij als vakbond om lokale vakbonden te steunen vanuit een vakbondssolidariteit. Als je ziet dat werkgevers zich organiseren, is het logisch dat je een tegenmacht probeert te organiseren over de grenzen heen.”

“In Colombia werken we samen met de petroleumvakbond, terwijl de sector in handen van de overheid is. Het is niet omdat het een staatsbedrijf is, dat de werkomstandigheden beter zouden zijn. Het is niet altijd de schuld van multinationals. Colombia voert natuurlijk ook geen links beleid.”

Hoe moet de sociale rust dan worden hersteld?

“Niet enkel lonen zijn belangrijk. Ook onderwijs, gezondheidszorg, goede levensomstandigheden. Ik denk dat de Zuid-Afrikaanse overheid het voortouw moet nemen. Ze kan druk zetten op die grote bedrijven zodat de welvaart niet geëxporteerd wordt, maar in Zuid-Afrika blijft en herverdeeld wordt. Nu gaat het geld naar de aandeelhouders. Onder meer de bonussen zouden moeten worden ingeperkt.”

“Ook het geweld moet stoppen. In oktober zijn er verschillende vakbondsmensen vermoord in verschillende mijnen. Zoiets kan niet. Er moet absoluut een onafhankelijk onderzoek komen naar die moorden, maar ook naar de moordpartij in Marikana. Dat zou het begin van een stabilisering kunnen zijn, maar in de praktijk blijkt zo’n onafhankelijk onderzoek toch vaak een lege doos.”

“In elk geval is het overmatig gebruik van geweld tegen stakers afschuwelijk. Het was geleden van de apartheidsperiode dat zoiets nog gebeurde. Het bloedbad van Marikana laat dus diepe sporen na. Zuma heeft heel wat kritiek over zich heen gekregen. Ik kan die kritiek allen maar onderschrijven. Brutaal geweld zou harder veroordeeld moeten worden.”

“Het blijft afwachten hoe de situatie in de mijnsector evolueert de komende maanden. Het lijkt nu een beetje stabieler, maar voor hetzelfde geld zijn er morgen opnieuw massale stakingen en ontslagen. Wat er is gebeurd, zal in ieder geval nog jarenlang sporen nalaten. Al die doden worden niet zomaar vergeten.”