Deze verandering betekent een revolutie in onze manier van kijken naar de planeet Aarde en de manier om met haar in relatie te staan. Een ding is het te zeggen ‘Aarde’, zonder meer. Die kan je kopen, verkopen, wetenschappelijk onderzoeken en economisch uitbuiten.

Een ander ding is het te zeggen: ‘Moeder Aarde’, want een moeder kan je niet economisch uitbuiten, laat staan kopen of verkopen. Een moeder moet je beminnen, verzorgen, respecteren en vereren.

Het toekennen van zulke waarden aan de Aarde, omdat ze Moeder is, leidt er toe dat we kunnen zeggen dat ze het subject is van waardigheid en draagster van rechten.

1. Argumenten pro de rechten van de Aarde

Wat is de wetenschappelijke en filosofische basis die ons in staat stelt om de Aarde te beschouwen als een Moeder met rechten? Ik zie vijf belangrijke redenen.

1) De eerste is de eeuwenoude transculturele traditie die altijd de Aarde al beschouwd heeft als een Moeder. In hun kosmische visie hebben de inheemse volkeren altijd al het gevoel gehad dat de Aarde een deel is van het Universum die zij met ontzag aanbaden als Hare Majesteit. Ze zijn er zich goed van bewust dat ze alles wat ze nodig hebben om te leven van haar ontvangen. Ze was en is de Magna Mater en Nana.

Deze voorouderlijke visie blijft levendig aanwezig bij de inheemse volkeren, zoals de Andes-volkeren, die de Aarde beschouwen als de Pacha Mama en en haar vereren in een relatie van diep respect en zorg.

2) De tweede reden is: de studies uitgevoerd door de belangrijkste sectoren van de aardwetenschappen (nieuwe biologie, astrofysica, kwantumfysica). Volgens hen is de aarde een levend superorganisme dat het fysische, chemische, biologische en ecologische articuleert, en dat op zo’n onderling-afhankelijke en zo’n subtiele manier dat het altijd bevorderlijk is voor het produceren en reproduceren van het leven.

Dit inzicht was vrucht van de wetenschappelijke verdiensten van James Lovelock, Lynn Margulis, Elizabeth Sahtouris, Jose Lutzenberg en anderen uit de jaren zeventig van de vorige eeuw. Na grondig onderzoek hebben ze deze visie voorgesteld en die wordt steeds meer aanvaard door de internationale wetenschappelijke gemeenschap, en is overgenomen door grote sectoren van de cultuur.

In het begin was het een hypothese, maar die werd vanaf 2001 een wetenschappelijke theorie, het hoogste niveau van erkenning op het gebied van de wetenschap. De levende Aarde noemden ze Gaia, een naam uit de Griekse mythologie die duidt op de vitaliteit van de Aarde.

De huidige atmosfeer bestaat niet alleen uit fysische en chemische mechanismen die richting geven aan het universum, maar vooral uit de interactie van het leven zelf met heel de ecologische omgeving. Uit deze interactie resulteert dat de atmosfeer, zoals die vandaag is, een biologisch product is. De synergie van de levende organismen met de elementen van de aarde is het creëren en het onderhouden van een geschikte habitat die we biosfeer noemen.

Als dat zo is, dan kunnen we zeggen dat er niet alleen leven op Aarde is, maar dat de Aarde zelf leeft. Ze is een uiterst complex superorganisme dat bestaat uit inter-retro-relaties met het milieu en ook met de kosmische energieën die altijd actief zijn.

Het leven dient te worden bemind, verzorgd en versterkt. Het mag niet worden bedreigd en geëlimineerd. Het kan niet worden omgezet in een koopwaar die verhandeld wordt op de markt. Het leven is heilig. Daarom is de levende Aarde, de Moeder Aarde het subject van waardigheid, en draagster van rechten, omdat alles wat leeft intrinsieke waarde heeft, onafhankelijk van menselijk gebruik, en het verdient te bestaan ??en het heeft het recht om te leven.

3) De derde reden is: de eenheid van de Aarde en van de Mensheid, als een erfenis van de astronauten in de ruimtevaart. Vanaf de maan of vanaf hun ruimteschepen hebben ze de Aarde kunnen bewonderen. Ze waren vervuld van bewondering en sacraliteit.

Ze hebben getuigd over deze ervaring: tussen de Aarde en de Mensheid bestaat er geen onderscheid. Beide zijn ze één enkele, heldere, blauw-witte, complexe en goed geordende entiteit. Een dunne laag van een paar kilometer is de biosfeer, die het bestaan ??van een onberekenbaar groot aantal levensvormen garandeert.

Aarde en Mensheid vormen een organisch geheel, bestaande uit ecosystemen, met hun verschillende manieren van leven, in het bijzonder het menselijk leven. Deze entiteit bestaat uit de Aarde en de Mensheid en stelt ons in staat om te zeggen dat de Aarde leeft en Moeder is.

4) De vierde reden is van kosmologische aard: de Aarde en het leven zijn momenten van het enorme proces van de evolutie van het heelal. Het is algemeen aanvaard dat het hele universum, alle wezens, de Zon, de Aarde en ieder van ons, samen waren in dat kleine punt, vol energie en informatie, dat explodeerde in een tijdloos moment. De oerknal heeft plaatsgevonden zowat 13,7 miljard jaar geleden.

De energieën en elementaire deeltjes verspreidden zich en creëerden ruimte en tijd, die aanleiding gaven tot het proces van de evolutie. Deze energieën en de oorspronkelijke elementen hebben zich gecondenseerd in rode sterren, waarbinnen zich gedurende miljarden jaren alle fysische en chemische elementen gevormd hebben die deel uitmaken van het Universum.

Toen de rode sterren explodeerden, hebben ze deze elementen naar buiten gelanceerd en dit gaf aanleiding tot gallaxieën, sterren, planeten en de Zon met haar planeten in voortdurende expansie, zelfcreatie, zelforganisatie en complexificatie die nog steeds voortduurt. De kosmos is nog aan het geboren worden: de kosmogenese. We zijn allemaal zonen en dochters van het kosmische stof.

4,5 miljard jaar geleden kwam de Aarde te voorschijn als de derde planeet van het zonnestelsel. Met de toenemende complexiteit en de steeds hogere levensvormen op de Aarde zelf, kwam zo’n 3,8 miljard jaren geleden het leven tot stand, waarschijnlijk in de schoot van een primitieve oceaan.

In een vergevorderd stadium van de uitbreiding van het leven en het vergroten van de interne complexiteit verscheen ongeveer 5 miljoen jaren geleden het bewuste en intelligente leven. Het is de intrede van de mens op de scène van de evolutie.

We kunnen dus zeggen: de Aarde is een moment in de evolutie van het universum. Het leven is een moment in de evolutie van de Aarde. En het menselijk leven is een moment in de evolutie van het leven. Maar opdat het leven zou kunnen bestaan ??en zich zou kunnen reproduceren, zijn alle energetische, fysische en chemische voorafbestaande voorwaarden nodig. Dus je moet alle voorgaande processen van de evolutie meenemen om de Aarde en het leven goed te begrijpen.

Het menselijk wezen, juist omdat het het bewuste en intelligente deel van de Aarde is, moet worden gezien als de Aarde die voelt, denkt, liefheeft, zorgt en vereert.

Er is een universele consensus uitgeschreven in verschillende internationale verdragen en verklaringen dat de mens, man en vrouw, waardigheid en onvervreemdbare rechten heeft. Als we aannemen dat de mens het bewuste en intelligente deel van de Aarde is, betekent dit dat ze dezelfde waardigheid en dezelfde rechten deelt. Daarom is de Aarde is subject van waardigheid en rechten.

5) Er is een vijfde reden die onze stelling ondersteunt, die is afgeleid van relationele en informationele aard van het universum en van ieder wezen. De materie heeft niet alleen massa en energie. Het heeft een derde dimensie die de connectiviteit en de informatie is. Vanaf het eerste moment dat de eerste materiële elementen zich vormden, (in het Spaans: los hadrions y toquarks), hebben ze relaties met elkaar aangegaan en wisselden ze informatie uit.

Dit karakter van inter-retro-verbindingen is transversaal voor alle wezens, zodat we met de kwantumfysici kunnen zeggen dat “alles te maken heeft met alles, op ieder punt en in alle omstandigheden”.

Het universum, meer dan de som van alle bestaande wezens, is de verzameling van alle relaties en alle netwerken van relaties met de informatie van ieder met ieder. Alles is relatie en niets kan bestaan ??buiten de relatie. Dit fundeert het beginsel van samenwerking als de meest fundamentele wet van het universum, dat het principe van de natuurlijke selectie relativeert.

Door het feit dat we allen deelnemen aan een proces van kosmogenese, hebben alle wezens een geschiedenis. Elk heeft zijn eigen manier van zich in relatie te stellen met anderen. Dit brengt een zekere singulariteit mee die een bepaald niveau van subjectiviteit genereert. Het verschil tussen de subjectiviteit van het universum en van ieder mens is geen kwestie van principe, maar van graad.

Ze zijn allemaal met elkaar verbonden (principe), maar elke verbinding heeft zijn eigen aard (graad). In ons is die uiterst complex en zelfbewust, en in het universum en in elk wezen minder complex.

Dit informationeel karakter van de werkelijkheid, met geschiedenis en subjectiviteit, laat ons toe om de rechtspersoonlijkheid van de wezens uit te breiden, vooral die van de Aarde. Velen zullen al opgemerkt hebben dat de Verklaring van de Rechten van de Mens de verdienste heeft van te zeggen: “alle mensen hebben rechten”, maar ook het gebrek te denken dat ‘alleen mensen’ rechten hebben.

Vrouwen, inheemse volkeren en mensen van Afrikaanse afkomst moesten hard vechten om hun rechten veilig te stellen en ze zijn erin geslaagd.

Nu moeten we heel hard werken om de rechten van Moeder Aarde, de natuur, de dieren, de bossen, het water, kortom, alle ecosystemen te garanderen.

Als de twintigste eeuw de eeuw was van de mensenrechten, (zoals president Morales zei in zijn toespraak op 22 april 2009 in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties) zal de 21ste eeuw de eeuw zijn van de rechten van de natuur, van Moeder Aarde en van alle levende wezens en van alle wezens.

In het licht van deze visie kan de democratie niet meer antropocentrisch en sociocentrisch zijn alsof de mens en de samenleving alleen bestaan. Ook zij maken deel uit van een universeel kosmogenenisch proces en van de natuur.

Deze visie moet de nieuwe burgers opnemen, en als eerste de Moeder Aarde, dan de hele natuur met zijn goederen en diensten, de wateren, rivieren en oceanen, flora en fauna, de landschappen en het milieu als geheel. Het moet een sociokosmische democratie zijn, of een biocratie of een kosmocratie.

2. Individualisering van de rechten van Moeder Aarde

Na het aangeven van de theoretische redenen om te beweren dat Moeder Aarde waardigheid heeft en subject is van rechten, is het nu nodig om de belangrijkste rechten aan te duiden.

We zouden hier een uitgebreide uiteenzetting kunnen geven. Maar president Evo Morales gaf in zijn interventie in de VN op 22 april 2009 een goede oriëntatie mee.

We geven een resumé van zijn affirmaties:

– Het recht op het regenereren van de biocapaciteit van Moeder Aarde;

– Het recht op leven van alle levende wezens;

– Het recht op een zuiver leven, omdat Moeder Aarde het recht heeft om vrij te zijn van besmetting en vervuiling;

– Het recht op het welzijn van alle burgers;

– Het recht op harmonie en evenwicht met alle dingen;

– Het recht om in verbinding te staan met het Geheel waarvan we deel uitmaken.

Deze visie fundeert een blijvende vrede met Moeder Aarde, de basis voor vrede tussen de volkeren. De Aarde wordt niet langer gezien als een eenvoudige kist van oneindige middelen die we onbeperkt kunnen gebruiken voor ons menselijk welzijn.

Deze visie is een van de belangrijkste oorzaken van de klimaatverandering en de ecologische crisis en wijdverspreide humanitaire crises.

De Aarde is de Moeder die ons voedt en ondersteunt.

Want ze heeft oorspronkelijke rechten zodat wij fundamentele verantwoordelijkheden hebben: namelijk haar goed te behandelen en te zorgen voor haar gezondheid en vitaliteit zodat ze kan blijven doen wat ze al miljoenen jaren doet.

Een nieuw tijdperk begint, de biocivilisatie, waarin de Aarde en de Mensheid hun onderlinge samenhorigheid erkennen, en hun gemeenschappelijke oorsprong en hun gemeenschappelijk lot.

Leonardo Boff

Leonardo Boff is theoloog, emeritus hoogleraar ethiek aan de Universiteit van Rio de Janeiro, commissaris van het Charter van de Aarde, en schrijver.

* Deze tekst maakt deel uit van het tijdschrift America Latina en Movimiento (No. 479), in samenwerking met de Coordinadora Andina van Inheemse Organisaties, IOTC, over ‘De horizon van de rechten van de natuur’

(uit het Spaans vertaald door Toon Mondelaers)