Er wordt de laatste tijd heel wat gesproken en geschreven over het ‘gevaar van het salafisme’. Het salafisme wordt voorgesteld als een radicale vorm van islam die moslims wil verplichten om de sharia, de islamitische wetten en (levens)regels zo strikt mogelijk te volgen. Daarenboven, zo beweert men, willen salafisten hun strenge voorschriften ook aan niet-moslims opleggen en de hele maatschappij aan een dwingelandij van oude islamitische wetten onderwerpen. Het salafisme wordt in die redenering steevast verbonden met terrorisme en een gewelddadige strijd van moslims tegen de democratie en seculiere samenleving.

Nu is het wel zo dat de salafistische stroming binnen de islam een strikte beleving van de islam predikt, enkel gebaseerd op de ricthtlijnen uit de Koran, de uitspraken van de profeet en de levensvoorbeelden van de eerste moslims, maar het is niet zo dat het salafisme diezelfde levenswijze per definitie ook met geweld aan aanderen wil opleggen.

De salafi’s die een gewelddadige jihad steunen vormen immers een kleine minderheid terwijl een heel groot gedeelte van de salafisten expliciet voor een geweldloze omwenteling van de maatschappij pleiten. Dergelijke salafi’s willen vooral verandering brengen door bekering. En die bekering hopen ze net te verkrijgen door anderen te inspireren met hun voorbeeld van een strikte beleving van de islam.

Wat salafisten echter al te vaak over het hoofd zien, is het feit dat de oorsprong van de islam helemaal niet louter en alleen in de Koran en de Hadith te vinden is – laat staan in een reeks duidelijk gedefinieerde regels. De islam ontstond immers van meet af aan in een sfeer van dialoog, interpretatie en discussie. Want al werd hem de Koran aan de profeet geopenbaard, daarmee waren niet plotseling alle samenlevingsproblemen van de baan. Hoe men deze openbaring precies in praktijk moest brengen, was voer voor discussie. En datgene wat (nog) niet verduidelijkt werd in de openbaring, was ook voor de profeet heel vaak het onderwerp van overleg. Hij luisterde naar zijn metgezellen en nam dikwijls democratische beslissingen.

Het interpreteren van de Koranische openbaring is dan ook altijd een fundamenteel onderdeel geweest van de islam, zelfs in het leven van Mohammed. Dat toont zich nog duidelijker in het feit dat er in de eerste eeuwen van de opkomst van de islam verschillende rechtsscholen ontstonden. De vele juristen en theologen kwamen dus geenszins op elk punt overeen. Er was dialoog en discussie tussen de geleerden, er waren verschillende scholen en er ontstonden verscheidene rechtsinterpretaties. Dat is de werkelijke bron van islam.

Hoewel het salafisme dus beweert terug te keren naar de oorsprong, gaat het eigenlijk helemaal niet terug naar de bron. Of het is op zijn minst blind voor een cruciaal onderdeel van de oorsprong van islam.

Belangrijk daarbij is ook van op te merken dat het salafisme een behoorlijk nieuwe stroming is binnen de islamitische traditie. Muhammad ibn Abd al-Wahhab, de grondlegger van het Wahabbisme (op dit momente de dominante vorm van islam in Saudi Arabië), ontwikkelde zijn leer pas op het einde van de 18de eeuw en de meeste andere stromingen binnen het salafisme ontstonden in de 20ste eeuw. Ze zijn immers een reactie op de modernisering, de invloed van het Westen in de Arabische wereld en de socio-economische situatie die dit met zich meebracht.  etc.

De ideologische ‘strijd’ die salafisten in de ban houdt, zorgt er dan ook voor dat zij heel wat levenselementen en bestaansdimensies trachten te ontkennen of verwijderen omdat deze ‘onzuiver’ zouden zijn. Ze zien toevoegingen aan de islam als een moderne ‘balast’ die de oude leer en levenswijze in de weg staat. In hun vurigheid miskennen en negeren ze daardoor vaak een aantal fundamentele bouwstenen en bronnen die niet alleen een wezenlijk onderdeel zijn van de geschiedenis van de moslimgemeenschap maar ook van de diepte, de rijkdom en de schoonheid van de islam. Meer nog, gezien hun eigen interpretatie van de islam in wezen een ‘moderne toevoeging’ is, staat zij het salafisme eigenlijk haaks op zichzelf. 

*

Ik beweer echter niet, zoals vele seculiere Westerlingen, dat salafisten hun inspanning totaal zouden moeten laten varen, dat ze maar wat ‘moderner’ zouden moeten zijn of dat ze ‘naïef, dom en gevaarlijk’ zijn omdat ze een ‘pure’ spirituele samenleving nastreven. Helemaal niet. Een terugkeer naar de bron is immers wel degelijk op zijn plaats in deze tijd van overdadige informatie, economische cultuurvervlakking en politieke uitholling van spirituele waarden. Dat is meteen ook waarom het toch een behoorlijke aanhang vindt.

Ik wil salafisten echter oproepen om hun terugkeer naar de bron veel correcter uit te voeren. Ik wil hen oproepen om alle bronnen van de islam terug op te zoeken. Ik wil hen oproepen om de werkelijke initiële drijfkracht van de islam te achterhalen. Dat wil zeggen: ik nodig hen uit om net terug te keren naar die allereerste beleving van islam waarin discussie, dialoog en interpretatie centraal stonden. Ik vraag hen om nog veel meer ‘zoals Mohammed’ te leven dan ze nu doen – niet in uiterlijke vormen maar in innerlijke beleving.

Weg van het enge en terug naar het bevrijdende. Dat is een echte terugkeer naar de bron. En dus niet van de ene verstikking naar de andere.

*

Indien de terugkeer naar de bron juist begrepen wordt, dan hoeft dit zeker niet beperkt te blijven tot de islamitische wereld. Want ook heel wat andere religies en de samenlevingen hebben daar nood aan. Dat toont zich ook duidelijk buiten de spirituele en religieuze aspecten van onze samenleving zoals in de duidelijke drang om terug natuurlijker en ecologischer te leven. Maar in deze tekst beperk ik me liever tot de noodzaak die we in enkele religies kunnen terugvinden.

Zo mogen christenen terugkeren naar de bron van het christendom als bekeeringsgodsdienst. Niet om terug te gaan missioneren of zich in te spannen om anderen te bekeren maar wel om terug tot het besef te komen dat men fundamenteel op God gericht moet zijn en dat een echte christen vanuit die Godsfocus begeesterd wordt. Het christendom is immers een religie die vraagt  om een omwenteling van de ziel. 

Het is een godsdienst die oproept om vanuit het goddelijke te leven eenmaal men erdoor geraakt is. We mogen het christendom dus niet – zoals vandaag vaak gebeurt – verengen tot louter een geheel van ‘waarden’ of iets dat aanzet tot sociale bewogenheid. Ook is het geenszins – zoals een andere groep soms denkt – een kwestie van simpelweg ‘geloven in Christus’. Terugkeren naar de bron betekent dus niet dat we enkel een geloofsbelijdenis afleggen of een beetje sociaalvoelend zijn. Het betekent dat we weer die begeestering op het spoor proberen te komen van waaruit Christus leefde en die zijn apostelen inspireerde zodat wij, op onze beurt, ook de ziel van de samenleving kunnen omwentelen.

Het Boeddhisme, zoals dat al te vaak in het Westen beleefd wordt, mag ook terugkeren naar zijn bron. Vandaag de dag staart het zich immers dikwijls blind op techniekjes die leiden tot relaxatie of mindfulness. Boeddhisten zouden er dus goed aan doen van terug te keren naar de bron van Boeddha’s leer en zich werkelijk op het pad begeven van de zoektocht naar een weg uit het lijden. Een dergelijke zoektocht is immers niet enkel goed voor onszelf maar is ook van belang voor alle voelende wezens. En dat is heel wat belangrijker dan af en toe ‘ontstressen’.

Tot slot vermeld ik nog het hindoeïsme want ook hindoes zouden er goed aan doen om terug naar hun wortels te graven. Zo is er in de Indische samenleving, net als in bijzonder veel andere delen van de wereld op dit moment, een enorme verrechtsing merkbaar.

Patriottisme, conservatisme en cultureel exclusivisme groeien er sterk en een groeiende groep hindoes gaat de eigen religie als superieur beschouwen. Dat staat natuurlijk haaks op de oorsprong van deze Indische religie. Het hindoeïsme was immers geen vast omlijnde en strikt definieerbare religie. Het was eerder een mengelmoes van spiritualiteiten, inzichten, levenswijzen, gemeenschappen en tradities die zich stilaan met elkaar verbonden door het aanvaarden van enkele fundamentele basisstellingen. Eén van die basisstellingen is het idee dat alle wegen uiteindelijk naar hetzelfde doel leiden. Een dergelijk basisidee was ook nodig om zo’n hoeveelheid verschillende uitingen van spiritualiteit en religie toch op elkaar te doen inhaken. Hedendaagse hindoes doen er dus ook goed aan van hun oorsprong en éénheid net in de veelheid en verscheidenheid te zoeken – net zoals achter al hun goden uiteindelijk die Ene schuilt.

*

Terugkeren naar de bron is nu eenmaal een essentieel onderdeel van het leven van elke spiritueel zoekende mens en van elke gemeenschap waartoe die behoort. Het terugkeren naar de bron is immers een proces van het in vraag stellen van de huidige levenswijze. We moeten wel degelijk het heden spiegelen aan de schoonheid van het verleden en ons afvragen of we de toekomst niet lelijker maken. Maar als we terugkeren naar de bron, dan moeten we dat ook onbevangen doen. We kunnen dat niet met een enge geest die reeds op voorhand denkt te weten weet wat hij in die bron zal vinden. Neen, terugkeren naar de bron is de geest weer openzetten voor het onverwachtte – want datgene dat toen onverwacht en nieuw was, is dat vaak nu nog steeds.

Heel praktisch en concreet betekent dit dan ook dat het noodzakelijk is om blijvend de oude teksten van de eigen (en andere) tradities te lezen en om te blijven bijleren over de begeestering die profeten en wijzen verder dreef. We moeten er dus geregeld de tijd voor nemen om de bronteksten te herlezen en ons door hen te laten inspireren. Dat lijkt uiteraard meer dan evident maar het wordt soms toch wat vergeten omdat men zich al snel laat afleiden door het moderne of het reactionaire. Sommigen zoeken immers steeds naar nieuwe inzichten terwijl men de oude nog niet volledig heeft verteerd (zoals vele moderne zinzoekers) terwijl anderen denken dat een letterlijke en oppervlakkige imitatie van het oude volstaat (zoals vele salafi’s).

Af en toe moeten we dus even stilstaan en ons leven terug in overeenstemming brengen met datgene wat uit de bron voortvloeit. En misschien zelfs niet af en toe, maar geregeld en vaak.