Soja zou deze samenleving voorspoed geven. Een aurora, een dageraad. Als nooit tevoren. Ironie: het overkoepelende vakbondsverband Fetraf-Sul, waarvan Sutraf deel uitmaakt, gebruikt dat symbool van de handen ook, maar dan met vruchtbare grond en een frêle, ontluikend plantje.
Biodiesel, dé oplossing voor de gezinsboeren met soja?
Ik ben nooit fan geweest van het idee om biodiesel in te zetten als oplossing voor onze wereldwijde energiebehoefte. Zie mijn ‘Open brief’ (1) van 2004 aan Altemir Tortelli, toentertijd algemeen coördinator van Fetraf-Sul. Het is sociaal, ecologisch en economisch niet duurzaam te noemen, alle greenwashpraat ten spijt.
Zeker deze weken vóór Rio+20 wordt het duurzaamheidskleedje weer gretig aangetrokken. De sexy rok heet nu ‘groene economie’. In het Portugees klinkt het duidelijker: ‘capitalismo verde‘. Groen kapitalisme.
Sinds die bewuste brief zijn we 8 jaar verder en kan worden gesteld dat in Rio Grande do Sul het leeuwendeel van de sojaolie voor biodiesel bestemd is. Eigenlijk is het een ‘propere’ oplossing, want sojaolie is hier in feite maar een bijproduct. 18 procent van de boon bestaat uit olie of amper 500 tot maximum 570 liter per hectare.
Soja wordt hier vooral gezet voor het sojameel, dat bestemd is voor veevoer. In discussies met de landbouwsector in België en Europa werd ons jarenlang toegeworpen: “Wees maar blij dat onze varkens, kippen en runderen soja ‘schroot’ eten. Het is toch maar een restproduct”. Telkens en telkens opnieuw. In een poging om Wervel de mond te snoeren.
Hier in Erechim wordt mij op een dienblaadje het antwoord gegeven: “De soja wordt hier geteeld voor het veevoer. Olie en nu dus biodiesel is maar een nevenproduct. Bovendien is sojaolie een niet zo goede olie voor menselijke consumptie”. Ik word er stil van, na 22 jaar opboksen tegen de flagrante leugen dat het meel maar ‘schroot’ zou zijn.
Fetraf-Sul/CUT, de vakbond van familiale boeren waar Wervel al 10 jaar mee verbonden is, heeft zich altijd tegen de opmars van soja (ggo-soja incluis) verzet. Maar … de wonderboon (2) is nu eenmaal sinds de jaren zestig een erfenis van de Groene Revolutie. Ook voor vele gezinsboeren. Momenteel wordt ongeveer 6 miljoen hectare soja in deze deelstaat ingezaaid, tegenover 32.000 ha koolzaad.
95 procent is ggo-soja, het omgekeerde van de toestand in de deelstaat Rondônia – ontbost Amazonegebied – met 5 procent ggo-soja. De olie van koolzaad is van betere kwaliteit en geeft meer opbrengst per hectare. Toch houden de meeste boeren vast aan hun vertrouwde soja. Bovendien is de koolzaadteelt vooral in handen van grootgrondbezitters.
2.000 ton soja / 600 ton biodiesel per dag
We bezoeken Olfar (3), een fabriek van ‘alimento e energia‘ (voeding en energie). De fabriek begon in 1988 met de productie van olie voor menselijke consumptie en meel voor veevoer, maar de laatste vijf jaar schakelde ze volledig over op de productie van biodiesel, gekoppeld aan meel voor veevoeder. Olfar heeft een capaciteit van 2.000 ton per dag, maar momenteel wordt er 1.000 ton soja per dag verwerkt. Binnenkort wordt effectief 2.000 ton omgezet in 600 ton biodiesel.
Ter promotie van het biodieselprogramma en om de gezinslandbouw-met-soja in dit proces te integreren, vaardigde de federale regering een wet uit die bepaalt dat 30 procent van de soja van de Agricultura Familiar (AF) moet komen. Gemiddeld hebben de bedrijven van de gezinslandbouw 12 hectare soja, terwijl de grootgrondbezitters honderden, zo niet duizenden hectaren monocultuur soja hebben. Fazendeiros zetten massaal soja op terreinen die vlot mechaniseerbaar zijn. Waar dat niet kan, zetten ze plantages eucalyptus.
De boeren uit de gezinslandbouw hebben een contract met een vooraf afgesproken prijs. Voor 2012 is dat 54,50 reais (21,80 euro) voor een zak van 60 kg. Om de inschakeling van de gezinslandbouw mogelijk te maken, heft de regering minder belastingen op de producten afkomstig van die landbouw. Zo kan de fabriek 1 real extra geven per zak soja, afkomstig van de gezinslandbouw. Ook leveren ze de boeren technische assistentie, los van de leveranciers van zaden, pesticiden en meststoffen.
300 m³ eucalyptus per dag
Overal in het land zie je immense silo’s voor granen. De soja komt er meestal aan met 15 à 17 procent vochtigheid. Is de vochtigheidsgraad hoger, dan heeft de boer heel wat verlies, want de soja wordt er gedroogd tot op 13 procent vocht. Het verschil wordt afgetrokken van de prijs die hem betaald wordt. In de biodieselfabriek wordt de soja nóg eens gedroogd tot 9 procent, om de boon chemisch te crushen (dit is de term voor olie en meel uit elkaar halen).
In beide gevallen is de energiebron eucalyptushout. Voor deze fabriek komt het hout deels van de gezinslandbouw. Dagelijks zal voor het drogen van 2.000 ton soja 300 m³ verzet worden of ongeveer één hectare bos per etmaal. De fabricatie van biodiesel zelf is gebaseerd op elektriciteitsverbruik.
Als ik het hout zie binnenrijden, kan ik niet nalaten enkele vragen te stellen: “Ik kan begrijpen dat het voor deze regio en voor de gezinslandbouw een meerwaarde is, maar als je het energieverhaal op globaal vlak ziet, betwijfel ik of dit een oplossing is. Hoe zit het met de energiebalans? Is die positief of negatief?”
Energiebalans?
In het gesprek wordt erkend dat het geen globale oplossing kan zijn voor het prangende energievraagstuk. Bovendien is deze wijze van produceren de vrucht van de Siamese tweeling auto-vlees. Het hoofdproduct is sojameel; biodiesel is een bijproduct dat op zich niet erg efficiënt is. Vergelijk de 500 liter/hectare met een hectare suikerriet dat tot 6.000 liter ethanol kan opbrengen. In een groene suikerrietwoestijn wel te verstaan.
Op de negatieve energiebalans krijg ik niet meteen antwoord. Wel dat je het geheel moet bekijken: olie voor biodiesel en meel voor de veevoeding. Maar laat juist de ‘vleesomzetting’ bijzonder energie-inefficiënt zijn. Voor het zover is, heb je ontbossing met koolstofuitstoot, de teelt met diverse machinebewerkingen, kunstmest en pesticiden (beide energieslurpers), vermalen kalkrots op de akkers, driemaal vervoer van de soja per vrachtwagen, tweemaal de bonen drogen met eucalyptushout, heel het proces van verwerking tot uiteindelijk de ‘milieuvriendelijke’ biodiesel. Uitvoer van biodiesel bijvoorbeeld naar Europa. Wéér veel energie.
Waar weinig over gesproken wordt, is het waterverbruik. En juist in deze streek zijn er jaar na jaar grote verliezen, vanwege de grote droogten. Sommigen zijn dit jaar tot 80 procent van hun soja kwijt; anderen tot de helft. En is eucalyptus bovenop dit probleem van klimaatverandering geen grote waterslurper? (4) In Erechim geldt er al geruime tijd een waterrantsoenering.
Soja, minst interessant alternatief
Onlangs verscheen, op vraag van Greenpeace, een studie uit Nederland (Onderzoeksbureau CE Delft) over de ranking van al dan niet interessante brandstoffen. Wat blijkt: soja en koolzaad bengelen helemaal onderaan (5).
Hoe hoger de score, hoe milieuvriendelijker de brandstof. (Gewogen scores van de verschillende alternatieve brandstoffen. Meegewogen zijn: CO2-uitstoot, landbeslag en kunstmestgebruik; dus niet bijvoorbeeld het waterverbruik of de diverse sociale gevolgen.) (6)
Methanol uit glycerine 240
Biomethanol (dme) uit resthout 236
Duurzame elektriciteit 235
Biogas uit restmateriaal (gecomposteerd) 213
Fossiele elektriciteit 212
Waterstof 203
Biodiesel op basis van afvalvetten (frituurvet) 192
Fossiele benzine/diesel 166
Aardgas 165
Suikerbiet (ethanol) 163
Suikerriet (ethanol) 160
Maïs (ethanol) 120
Biogas (uit geteelde biomassa (snijmaïs) 109
Tarwe (ethanol) 97
Biodiesel:
Palmolie 88
Zonnebloem 80
Koolzaad 73
Soja 18
In Brazilië is 5 procent biodiesel in alle diesel vermengd, 25 procent ethanol in alle benzine. Voorts zijn er al bijna veertig jaar miljoenen auto’s die op 100 procent alcohol/ethanol rijden. Flexibele motors kunnen op gewone benzine en ethanol rijden. De Europese Unie verbond er zich toe dat tegen 2020 10 procent van het energiegebruik hernieuwbaar moet zijn. De nieuwe Nederlandse studie legt alleszins een bom onder dat beleid.
Luc Vankrunkelsven
Luc Vankrunkelsven is medewerker bij Wervel vzw (Werkgroep voor een rechtvaardige en verantwoorde landbouw) en publiceerde zonet een nieuw boek ‘Legal! Optimisme-realiteit-hoop’ (ISBN 9-789081-486828), gebaseerd op zijn reizen en contacten in Brazilië, over de gevaren en uitdagingen van het heersende socio-economisch ontwikkelingsmodel dat steunt op agrobusiness.
(Erechim, 30 april 2012)
(1) Zie: www.wervel.be/briefbiodiesel ‘Biodiesel uit soja’, in ‘Kruisende schepen in de nacht. Soja over de oceaan‘, Dabar-Wervel 2005. Nadien zijn er heel wat studies verschenen die mijn angst bevestigen.
Twee als voorbeeld: http://www.11.be/vacatures/artikel/detail/zuinige_biodiesel_zorgt_enorme_uitstoot_productie,111682
http://idiomorf.nl/tekening_biodiesel_olie_brandstof.html
Voor koudgeperste koolzaadolie op de boerderij ligt de situatie iets anders. Wervel is zelfs partner in een koolzaadproject in de Westhoek. Zie: www.ppo.be en http://www.beauvent.be/
(2) Zie: www.sojaconnectie.be en http://www.wervel.be/soja
(3) www.olfar.ind.br
(4) Zie: ‘Gaf je je kind ooit papier te eten?’ in: ‘Dageraad over de akkers. Soja ànders‘, Dabar-Wervel, 2007 of: http://www.wervel.be/sojaflitsen-publicaties-86/229-08-maart-06-gaf-je-je-kind-ooit-papier-te-eten
(6) De studie uit Delft erkent dat er diverse criteria zijn, waaraan agrobrandstoffen qua duurzaamheid zouden moeten worden getoetst. In de opsomming staan alleen ecologische criteria: broeikasgasemissies; energievoorzieningszekerheid; landgebruik per eenheid biobrandstof; geen concurrentie met voedsel; behoud van nutriënten; watergebruik per eenheid biobrandstof; effect op biodiversiteit; toepassing van genetisch gemodificeerde gewassen (ggo’s).
Zij behielden hier slechts drie criteria van: broeikasgasemissies, landgebruik en nutriëntenbehoud (kustmestgebruik). Met deze beperking indachtig, moet bovenstaande tabel gelezen worden. CO2-uitstoot wordt dus meegenomen, maar het is zeer de vraag of alle schakels kunnen gekwantificeerd worden. Bijvoorbeeld heel het eucalyptusaspect in bovenstaand artikel.
Sociale criteria komen in studies i.v.m. agrobrandstoffen niet veel voor. Enkele aspecten die zelden bestudeerd worden: de verder doorgedreven grondconcentratie in handen van een elite; plattelandsvlucht; favelas in de steden; handenarbeid vooral in de suikerrietplantages, die door het Braziliaanse federale ministerie van Arbeid gelijkgesteld wordt met slavenarbeid, etc.).
Doordat in heel wat studies telkens slechts een deel van de criteria bestudeerd worden, krijgen we nooit een volledig beeld en staan conclusies soms zelfs diametraal tegenover elkaar.
Boek ‘Legal‘: vijf gratis exemplaren
De eerste vijf lezers van DeWereldMorgen.be die een mailtje sturen naar luc@wervel.be met vermelding ‘Legal/DeWereldMorgen.be’ krijgen een gratis exemplaar toegestuurd van zijn nieuwste boek ‘Legal’.
Wie naast de prijzen grijpt, kan natuurlijk het boek altijd nog bestellen tegen 15 euro via de webshop van DeWereldMorgen.be: http://shop.dewereldmorgen.be/boek/legal
