Eindelijk gerechtigheid in Guatemala?

Guatemalteekse militairen met een verleden in het 36-jaar durende bloedige gewapend conflict schrijven opnieuw geschiedenis. Generaal Otto Pérez Molina trad op 14 januari aan als de nieuwe democratisch verkozen president van Guatemala. Een andere ex-generaal, de dictator Efrían Ríos Montt, verloor diezelfde dag zijn parlementaire immuniteit aangezien hij niet herverkozen werd als volksvertegenwoordiger.

Bijna dertig jaar na de feiten en elf jaar nadat mensenrechtenorganisaties een klacht tegen hem indienden, besliste de rechter Carol Patricia Flores op donderdag 26 januari 2012 dat er genoeg bewijsmateriaal bestaat om de ex-dictator te vervolgen voor beschuldigingen van genocide en misdaden tegen de mensheid. Een historische dag voor Guatemala.

Tijdens de rechtzetting die tot zijn vervolging besliste, stroomt een massa volk samen op het plein voor het gerechtsgebouw tot een vijfhonderdtal personen. Velen onder hen zijn inheemse slachtoffers van het gewapende conflict dat sinds de jaren vijftig tot de vroege jaren negentig dit land teisterde. Er heerst een gelaten sfeer op het plein.

Hooggespannen verwachtingen

Vreugde, hoop, herinneringen en verdriet mengen zich, net zoals de verschillende aanwezige bevolkingsgroepen en leeftijden. Spandoeken herdenken de doden en eisen gerechtigheid. Een groot scherm zendt de rechtszaak rechtstreeks uit, maar de technologie wil niet mee. We horen met moeite wat er gezegd wordt. Ook op het internet volgen meer dan 3.000 personen rechtstreeks het proces.

“Vandaag is belangrijk voor ons”, legt Feliciana uit. Deze mooie kleine Maya-Kaqchikel vrouw is één van de vertegenwoordigster van de Coordinadora Nacional de Viudas de Guatemala (CONAVIGUA, Nationale Coördinatie van de Weduwen van Guatemala), een organisatie opgericht door weduwen en slachtoffers van het gewapende conflict.

“Eindelijk wordt er gesproken over de mensenrechtenschendingen, waarvan vooral het Maya-volk slachtoffer was. Vandaag wordt er gesproken over hoe de uitroeiing van inheemse volkeren gepland werd door de staat, vooral gedurende het de facto regime van dictator Efráin Ríos Montt. Uitgelekte militaire beleidsplannen bewijzen dit. We hopen dat het gerecht zijn werk doet zodat de verantwoordelijken voor zovele massamoorden, verdwijningen, vernielingen eindelijk veroordeeld worden.”

Een historische terugblik

In 1982 greep de militair Ríos Montt met een staatsgreep de macht. Zijn 17 maanden durende bewind wordt algemeen beschouwd als de bloedigste periode in de geschiedenis van het gewapend conflict in Guatemala. Aangezien het toenmalige leger geen vat kreeg op de guerrilla besloot Ríos Montt “het water aan de vis te ontnemen”. Het leger verwoestte met dat doel gehele inheemse dorpen omdat ze ervan verdacht werden steun te geven aan de het gewapende verzet. Mannen, vrouwen, kinderen, zelfs baby’s werden gruwelijk gefolterd en vermoord.

Na het tekenen van de vredesakkoorden in 1996 kwam een vredescommissie van de Verenigde Naties tot het besluit dat gedurende het 36-jaar durende gewapende conflict 250.000 personen het leven lieten. Het leger werd verantwoordelijk gesteld voor 93 procent van de slachtoffers en voor 626 massamoorden.

Hetzelfde rapport oordeelde dat het leger tussen 1977 en 1983 schuldig was aan genocide van de Maya-Ixil in het berggebied van de provincie Quiché. Analisten beschouwen Ríos Montt als de bloedigste dictator in de recente geschiedenis van Latijns-Amerika, op basis van het gemiddeld aantal vermoorde personen per hoofd van de bevolking.

Verzet tegen de straffeloosheid

De mensenrechtenorganisatie Asociación Justicia y Reconciliación spande in 2000 reeds een rechtszaak aan tegen Ríos Montt en andere militaire bevelhebbers als verantwoordelijken voor het bevelen van meer dan 600 massamoorden. Bij de laatste verkiezingen van 11 september 2011 verloor Ríos Montt na zestien jaar niet alleen zijn zetel in het parlement, maar ook zijn onschendbaarheid. Hij bood zich daarop vrijwillig aan bij het gerecht.

De gewezen dictator wordt door het openbaar ministerie beschuldigd van genocide en misdaden tegen de mensheid, voor minstens 100 massamoorden in de inheemse Ixil-regio waarbij 1.771 personen het leven lieten en ontelbare mensenrechtenschendingen begaan werden.

De eerste stap naar vervolging wordt gezet

Op 26 januari 2012 zit de rechtszaal bomvol. De vijfentachtigjarige, maar gezond ogende Ríos Montt legt zelf geen verklaring af. Zijn advocaat, Gonzalo Rodríguez Gálvez, ontkent de massamoorden niet, maar verklaart dat zijn cliënt deze nooit bevolen heeft en niet wist dat deze gruwelijkheden plaatsvonden. Zodoende kon zijn cliënt ook nooit de genocide van de inheemse bevolking gepland hebben.

De argumenten van de openbare aanklager en de advocaat van de slachtoffers, Edgar Perez, baseren zich op de vele getuigenissen van overlevenden en op nationale en internationale verdragen. Vaak verwijzen ze naar militaire beleidsplannen. In 2009 lekte bijvoorbeeld ‘Plan Sofía’ uit. Dit plan bewijst dat onder het beleid van Ríos Montt in 1982 de verwoesting van de Ixil-regio met voorbedachte rade en medeweten van de bevelhebbers gebeurde.

Na een marathonhoorzitting van ongeveer twaalf uur beslist de rechter dat er genoeg bewijsmateriaal voorhanden is om Ríos Montt te vervolgen voor genocide en misdaden tegen de mensheid gedurende het gewapend conflict. Het strafrechtelijk proces tegen hem kan beginnen. Aangezien Ríos Montt zich vrijwillig aanbood bij het gerecht besliste de rechter dat de ex-dictator niet naar de gevangenis hoeft en plaatst hem onder huisarrest.

Een historisch keerpunt voor Guatemala

In Guatemala is deze rechtszaak historisch. Niet alleen omdat Ríos Montt internationaal berucht is voor de misdaden begaan onder zijn bewind, maar vooral omdat dit een grote stap is in de strijd tegen de straffeloosheid in Guatemala. In een land waar 98 procent van de misdaden onbestraft blijven, boekten rechtszaken omtrent het gewapend conflict en genocide bijzonder weinig vooruitgang.

Sinds de aantreding in 2010 van Claudia Paz y Paz als hoofd van het openbaar ministerie kwam daar verandering in. Enkele daders van massamoorden ten tijde van het gewapend conflict werden reeds veroordeeld. Sinds vorig jaar loopt er ook een rechtszaak voor genocide tegen twee generaals op rust. Een derde generaal, bevelhebber na een staatsgreep tegen Ríos Montt, werd te ziek geacht om nog terecht te kunnen staan.

Een testcase voor de Guatemalteekse politiek

Hoewel de gloednieuwe president Otto Pérez Molina beloofde Claudia Paz y Paz te blijven steunen, wordt de rechtszaak ook als een test voor de onafhankelijkheid van de justitie onder zijn bewind gezien. Mensenrechtenorganisaties beschuldigden immers ook de president zelf, die eveneens een voormalige generaal is, van oorlogsmisdaden en genocide.

Huidig president Pérez Molina was onder meer bevelhebber in de Ixil-regio gedurende het bewind van Ríos Montt. De beschuldigingen tegen hem zijn nooit volledig onderzocht geweest en harde bewijzen van zijn verantwoordelijkheid zijn moeilijk te vinden.

Rosalina Tuyuc, stichtster van CONAVIGUA, is duidelijk. Haar vader en haar echtgenoot werden tijdens het gewapend conflictvermoord door militairen. “Ik hoop dat dit een precedent vormt en dat degenen die beschuldigd worden van genocide, verkrachtingen, verdwijningen en folteringen ook verantwoording komen afleggen in de rechtszalen”.

Blijvende internationale aandacht voor deze zaak is zeer belangrijk ter ondersteuning van deze strijd van het Guatemalteekse volk voor gerechtigheid.