Wendy Brown bestudeert de transformatie van natiestaten en is van mening dat grenzen aangepast moeten worden aan de politieke realiteit. Ze gaat hierbij uit van een belangrijk geopolitiek moment, namelijk dat van de natiestaat in crisistijd. Muren worden door Brown beschreven als een icoon van de erosie of het falen van de staatssoevereiniteit. 

Opvallend aan nieuwe muren is hun klaarblijkelijke fysieke premoderne handtekening in contact met een postmoderne wereld. Een wereld waarin macht uit virtuele en vloeibare netwerken bestaat. Een tijd van smartbommen, global warming, luchtvervuiling en waarin mensen gelinkt zijn aan elkaar. En toch worden muren van staal, ijzer, beton en steen gebouwd. De fysieke aanwezigheid van muren lijkt een terugkeer naar een andere tijd. Een tijd waarin forten en koningen werden aanschouwd.

Onze samenleving kent beduidend veel muren. De bekendste zijn de Chinese en de Berlijnse muur. De Israëlische muur die zich een weg baant doorheen de Westelijke Jordaanoever is eveneens alom bekend, maar ook minder bekende muren maken deel uit van de hedendaagse samenleving.

Zo is er de muur tussen Egypte en Gaza die de doorstroming van voedsel, olie en andere goederen uit Egypte tegenhoudt. Voorts ommuurt China Noord-Korea en plant Brazilië een muur op te richten op de grens met Paraguay.

Overigens is er sprake van ‘de onzichtbare muur’ van de Europese Commissie. De Commissie investeert immers in nieuwe technologieën die controle waarborgen in afgelegen gebieden en de Schengenzone behoeden voor de instroom van illegalen. Muren zijn dus een zeer belangrijk fenomeen van deze tijd.

Om de betekenis van deze nieuwe muren te vatten, dienen we hedendaagse processen te belichten. Wendy Brown benadrukt het belang van globalisering. Volgens Brown functioneert globalisering doorheen tegenstellingen, zoals de constante spanning tussen openen en barricaderen, fusie en verdeling, globale netwerken en lokaal nationalisme, virtuele en fysieke machten, geheimhouding en transparantie. De plaats waar deze spanningen elkaar ontmoeten, is in de nieuwe muren die wereldwijd hun opgang maken.

Nieuwe muren en hun gelijkenissen

Deze ‘nieuwe’ muren variëren in wat ze willen afschrikken. Dit kan gaan van arme mensen, arbeidskrachten en asielzoekers tot medicijnen en wapens. Toch zijn er op dit moment in de wereldgeschiedenis gemeenschappelijke aspecten te bespeuren in het opzetten van muren.

Wendy Brown onderscheidt drie paradoxen van het globaliseringproces in de nieuwe muren.

De eerste contradictie behelst het leven in een wereld zonder grenzen, een zogenaamd ‘global village’, maar tezelfdertijd zetten natiestaten muren op. Anders gezegd; ook al zijn er talrijke mensen met een breed politiek spectrum, zoals neoliberalen, cosmopolitans en linkse activisten die ijveren voor een wereld zonder grenzen, toch stellen arme en rijke natiestaten een passie voor ommuren tentoon.

De tweede paradox is de spanning tussen het ideaaltype ‘democratie’ als meest aanvaarde bestuursvorm en barricades die staan voor exclusie en stratificatie. Dit laatste staat in schril contrast met de waarden van een democratie.

Tenslotte ziet Brown een tegenstelling in het leven in een netwerkmaatschappij met virtuele machten en flows aan goederen, diensten en mensen en toch botsen we in de muren op de meest fysieke uitdrukking van begrenzing. Het web van flows ziet men bijvoorbeeld in lichamen voorzien van explosieven en onzichtbare biochemische stoffen.

Geëmigreerde basiskenmerken van soevereiniteit

Volgens Wendy Brown zijn muren rondom een natiestaat eigenlijk een deel van de ontbinding zelf. Ze zijn een defensieve reactie en behelzen een fase in het nationalisme. Het heeft te maken met het eroderen van deze soevereiniteit. Deze maatschappelijke tendens heeft talrijke oorzaken.

Eén ervan is de internationalisering van wet, recht en autoriteit. Dit leidt niet tot de eliminatie van soevereiniteit, we gaan geen postsoeverein tijdperk tegemoet. Soevereiniteit treedt vandaag de dag in twee machtsdomeinen op. Het betreft politieke economie en religieus gelegitimeerd geweld.

Brown tracht hiermee aan te tonen dat de basiskenmerken van soevereiniteit geëmigreerd zijn van de natiestaat naar de dominantie van kapitaal aan de ene kant en naar een door god gesanctioneerd politiek geweld aan de andere kant.

Het soeverein falen, wordt duidelijk in het feit dat nieuwe muren de gemeenschappen niet slechts begrenzen, maar ook uitvinden. Een voorbeeld hiervan is de muur op de zuidelijke grens van de Verenigde Staten. Deze is niet enkel een scheiding met Mexico, maar met het hele zuidelijk halfrond. Deze muren zijn een overgang van onrustige en onveilige soevereiniteit naar postnationale constellaties. Muren tonen de kwetsbaarheid van staten.

In hun antwoord op de betwiste en eroderende soevereine staten, projecteren de nieuwe muren aldus een gedachte van de begrensde en veilige natie. Ze functioneren vaak theatraal. Ze projecteren een zekere macht die ze eigenlijk niet kunnen uitvoeren, een macht die ze in feite tegenspreken. De wedloop naar ommuren die we heden ten dage vaststellen, omvat een wens naar bescherming, insluiting en integratie van de identiteit. Allen op zich eigenschappen die soevereiniteit had beloofd.

Een geruststellend beeld van de wereld

De ontkoppeling van soevereiniteit en natiestaten bedreigt niet alleen de veiligheid van subjecten, maar ook de individuele en nationale denkbeeldigheid die rekent op horizon en insluiting. Muren verschaffen wat Heidegger ‘een geruststellend beeld van de wereld’ noemt. In een tijd zonder dragers als horizon, insluiting, veiligheid en bescherming die mensen doorheen de geschiedenis hadden ontwikkeld, is het moeilijk om een gevoel van sociale, psychologische en politieke integratie te ervaren.

Muren zijn belangrijk tot op die hoogte dat ze eigenlijk ineffectief zijn. Niets ondernemen, is vaak uit den boze en het bouwen van muren lijkt dan al snel de beste manier om te doen alsof men wel iets doet aan de situatie. Men geeft blijk van iets te doen, maar eigenlijk doet men niets.

Belangrijk is dat dergelijke vertoningen niet enkel een antwoord bieden op racisme en xenofobie, ze reproduceren het ook. Ze verplaatsen interne problemen naar de buitenwereld. Zo veranderen ze bijvoorbeeld nationale noden voor drugs of goedkope arbeid in een spektakel van een binnenvallende invasiemacht, die dan als oorzaak kan worden aangewezen. Het wordt geweld en sabotage van de buitenwereld.

Muren beheren flows van werk, goederen en diensten. Hun doel is te reguleren, veeleer dan het bannen van illegale subjecten en praktijken. Dit wordt duidelijk in het feit dat Israël nog steeds tienduizenden illegale Palestijnen als arbeidskrachten inschakelt, ondanks het verbod op deze praktijken sinds 2005. De werkkrachten worden zelfs gebruikt om de ‘Peace line‘ te bouwen.

Muren organiseren afhankelijkheid, net zoals dammen

Deze nieuwe muren organiseren afhankelijkheid, ook al articuleren ze afscheiding. Mike Davis, een Amerikaanse politieke activist, vergeleek nieuwe muren met dammen. In die zin dat dammen gebouwd zijn om te reguleren, veeleer dan het tegenhouden van water. Dit reguleren wordt bijvoorbeeld duidelijk in het aantal gastarbeiders dat binnen geraakt.

Ook op een ander gebied vertonen ze een gelijkenis met dammen. Het zijn namelijk visuele betekenaars van overweldigende menselijke macht en staatscapaciteit. Muren leiden af van de werkelijke globale interdependentie met associaties van autonomie, zelfvoorziening en boven alles verhullen ze de falende soevereiniteit van natiestaten. De kern van de zaak kan omschreven worden als volgt: “muren organiseren afhankelijkheid, net zoals dammen”.

Muren kunnen een magische bescherming vormen tegen macht. De theologische en psychologische eigenschappen van het ommuren, helpt verklaren waarom vaak een enorme kost en een kleine efficiëntie irrelevant zijn voor de wens van nationalisten en populisten.

Wendy Brown vat de kern van haar these mooi samen met volgend citaat: “Oude tempels huisvesten Goden in een overweldigend landschap, misschien zijn de muren van natiestaten moderne tempels die de geesten van politieke soevereiniteit huisvesten”.