Wie de geschiedenis van het integratiebeleid overloopt bij ons in Vlaanderen, stelt vast dat dit  voor een belangrijk deel parallel verloopt met het beleid in andere landen van West-Europa, zij het met enkele accentverschillen tussen deze landen.  Wat weinig gebeurt, is dat men de ontwikkelingen in Europa vergelijkt met deze in de V.S. Nochtans mag men vermoeden dat beide ontwikkelingen niet volledig los staan van mekaar, al was het maar omdat bepaalde ideeën op zeker ogenblik tot het in omloop zijnde ideeëngoed behoren en dit niet aan bepaalde grenzen van landen gebonden is.

Nu in Vlaanderen binnen afzienbare tijd een zoveelste ingreep zal gebeuren in de integratiesector, en daarbij – zoals stilaan gebruikelijk is bij ons – geen enkele inspanning gebeurt om zoiets historisch te kaderen, willen we hier heel kort zulke oefening voorstellen. Bedoeling is om te achterhalen waar we ons situeren met onze Vlaamse manier van integratiebeleid voeren binnen het geheel van de modellen die op mekaar gevolgd zijn, wereldwijd gesproken.

Een land dat een belangrijke trendsetter geweest is in deze materie, is de V.S. geweest. Tussen de jaren ’20 (Chicagoschool) tot midden jaren ’60 (Glazer en Moynihan, “Beyond the Melting Pot”, 1963) van vorige eeuw is in de VS op beleidsvlak heel sterk vastgehouden geweest aan een assimilatieconcept. Kort samengevat: aan de nieuwkomer werd steevast voorgehouden dat hij in een land binnenkwam met een WHASP (“white anglo-saxon protestant”) cultuur en dat hij door zich daaraan zo goed mogelijk aan te passen een goede, succesvolle patriot zou worden.

Een tweetal categorieën van mensen kon daarbinnen niet goed geplaatst worden, de blacks en de nazaten van de indianen, maar die kregen dan maar een wat caste-achtig statuut onderaan de samenleving. In de loop van de jaren ’60 en vooral in de jaren ’70 werd dit model geleidelijk aan gecontesteerd, vooral als gevolg van de “civil rights” bewegingen voor de zwarten, de exponentiële toename van Latinos, (- de aanwezigheid van Italo-Amerikanen en Joden evenmin vergeten!), en geleidelijk aan ook doordat wetenschappelijk onderzoek liet zien dat de “melting pot” theorie niet langer houdbaar was. Er moest volgens de auteurs uit die tijd over minstens  drie “melting pots” gesproken worden; anderen zouden later spreken van een “gesegmenteerde assimilatie” (Alejandro Portes).

Er waren minstens drie, zo niet meer  naast bestaande clusters van gemeenschappen, daarenboven ook nog gekenmerkt door een zekere sociale hiërarchie die hen scheidde, en men paste zich op heel verschillende wijze in op cultureel en religieus vlak, of op vlak van woningen- en arbeidsmarkt. Men ontdekte het pluralisme als iets inherent aan de feitelijke integratie van nieuwkomers en men stelde vast dat etnische kenmerken, namelijk het verleden van gemeenschappen en bepaalde vormen van zelfbewustzijn die daarbinnen leefden, daarmee te maken hadden.  Men ontdekte “ethnic communities”, “ethnic enclaves”, “ethnic middlemen”…

Dit pluralisme werd de nieuwe filosofie die het integratiebeleid ging schragen in de V.S. in de jaren ’80, en die op dat ogenblik ook in Canada ingang vond. Nog later is dit geëvolueerd naar een beleid dat enerzijds van overheidswege bepaalde accenten aanbrengt op vlak van onderwijs, tewerkstelling en burgerschap, maar anderzijds ook veel ruimte laat voor veel pluralisme en diversiteit aan de hand van diezelfde etnisch-sociale kenmerken die hun plaats bleven opeisen.

Samengevat: in Noord-Amerika  is de evolutie verlopen, beginnend met een beleid van assimilatie en evoluerend naar een beleid van respect voor diversiteit en pluralisme, bijeen gehouden door een idee van “common citizenship”.

Wat nu opvalt, als men de ontwikkelingen bij ons in de West-Europese landen tracht te begrijpen, is dat ons beleid ten vroegste eind jaren ’70 – begin jaren ’80 echt van start gegaan is (met Nederland en het Verenigd Koninkrijk), in België nog later… eind jaren ’80 – begin jaren ’90. De Europese landen zijn  aan zulk integratiebeleid begonnen op een ogenblik dat in Noord-Amerika een respect voor pluralisme en diversiteit een verworvenheid geworden was, na een 50-tal jaren, zo niet al veel langer, van volgehouden assimilatiebeleid dat op zijn grenzen gestoten was.

Eind jaren ’80 begreep niemand in Europa waarom men de fouten uit het verleden van Noord-Amerika zou moeten overdoen. In zekere zin hebben de Europese landen zich rechtstreeks willen spiegelen aan het beleid zoals dit ondertussen geëvolueerd was in Noord-Amerika. Het Verenigd koninkrijk en Nederland hebben het respect voor pluralisme en diversiteit van meet af aan als uitgangspunten van hun beleid genomen. Er was weliswaar een korte periode van assimilatie aan vooraf gegaan, maar dat was een feitelijke situatie geweest, niet echt een beleidsoptie. De meeste landen in West-Europa hebben hetzelfde gedaan, zij het in wisselende mate, en telkens ongetwijfeld ook met een iets groter accent naar assimilatie toe, meer dan in Nederland, Zweden of het Verenigd Koninkrijk het geval was geweest begin jaren ‘80. Echt assimilatiebeleid als fundamentele optie voor beleid was echter nergens aanwezig, tenzij wellicht in Frankrijk. Europa spiegelde zich aan Noord-Amerika, want hadden die niet al reeds jarenlange ervaring met integratiebeleid?

En hier is het… dat een belangrijk deel van de West-Europese publieke opinie niet gevolgd is. De assimilatie-stappen die in Noord-Amerika mislukt waren en waar men ginds op terug gekomen was, hadden hier hun mislukking nog niet aangetoond. Sommigen bleven er dus in geloven. Het verklaart mee het begin van extreem-rechtse xenofobe partijen, en nadien van identiteitsbevestigende partijen. Het lijkt er sterk op dat vanaf het eind van de jaren ’90 en zeker vanaf 11 september 2001 de assimilatie-gedachte in de Europese landen haar rechten is komen opeisen, Nederland op kop. Niemand had immers ooit bewezen dat deze piste illusoir was. Men ging er dus in geloven dat deze piste weliswaar voor Noord-Amerika niet opging, maar dat dit nog niet betekende dat het niet de interessantste piste zou kunnen zijn voor Europese landen.

Die gedachte is versterkt geworden door de opkomende nationalismen en religieuze fundamentalismen in Europa. Men weet ondertussen weliswaar dat men diversiteit op een of andere manier moet honoreren, want die is ondertussen op andere vlakken een verworvenheid geworden (gender, leeftijd, levensbeschouwing,…), maar op vlak van etnisch-culturele minderheden houdt men dat liefst zo “low profile” mogelijk. De hoop is dat die immigratie gerelateerde etniciteit zich in Europa op termijn wel zal uitgommen ten voordele van de eigen – en dit is natuurlijk paradoxaal! – steeds maar kleinschaliger wordende autochtone etniciteiten in Europa.

Zulk beleid, dat deze illusies koestert, of: om het neutraler te stellen: dat van zulke vooropstellingen uitgaat, mag men een beleid van neo-assimilationisme noemen. Als deze analyse juist is, dan staan we nu, afgemeten aan de geschiedenis van het integratiebeleid in Noord-Amerika, verder in de verleden tijd terug (met uitzondering voor de aanvaarding van bepaalde rechten op diversiteit die ondertussen in EU richtlijnen vastliggen), dan toen het beleid in Nederland, het Verenigd Koninkrijk en Vlaanderen/België opgestart werd, 30 à 25 jaar geleden.

Zal dit neo-assimilationische beleid bij ons een lang leven leiden? Ik vermoed dat dit een generatie lang de toon zal zetten, maar voorspelbaar is dit op termijn niet houdbaar. Enkel was het blijkbaar een illusie bij ons in de jaren ’80 en ’90 om te denken dat men stappen in de geschiedenis kan overslaan, alsof mensen bereid zouden  zijn om te willen leren uit de vergissingen bij een ander in het verleden. We hebben onze assimilatiebeleidsfase in Vlaanderen willen overslaan en hebben gedacht dat we onmiddellijk naar een pluraal integratiebeleid konden overgaan. Dit blijkt een illusie geweest te zijn. Het neo-assimilationisme is zijn kop komen opsteken.

Het is een fase waar we blijkbaar hoe dan ook toch door zullen moeten gaan vooraleer we ons voluit met de consequenties van de globaliserende en multiculturaliserende wereld zullen willen verzoenen.