Miljardair George Soros samen met 91 ondertekenaars evenmin. Een alternatieve kijk.

Onder de welluidende titel “Politici begrijpen de crisis nog steeds niet” roept miljardair George Soros in een open brief, samen met 91 ondertekenaars –waaronder tien voormalige eerste ministers en presidenten en vijf ex-ministers van Financiën– in de Tijd op voor een daadkrachtig ingrijpen van de Europese Centrale Bank, een Europees noodfonds en het onder curatele plaatsen van het banksysteem.

Ik ben niet akkoord. De vraag waarom al deze ex-politici het nu wel weten en de huidige niet, ligt voor de hand, maar daarover wil ik het niet hebben.

In deze bijdrage tracht ik een ander licht te werpen op het dynamische wezen van de globale economie en op de tekortkomingen van twee klassieke denkkaders: méér Europa of minder Europa. De benadering is gebaseerd op inzichten uit –jawel!– fysica, thermodynamica en ermergente dynamische systemen.

Als u nu nog niet bent afgehaakt vraag ik u nog even geduld om door het volgende heen te lezen. Iedereen zal zich volgende situatie levendig kunnen voorstellen: U bent in een concertzaal, en na de performance ontstaat een applaus. Eerst klapt iedereen door elkaar, maar plots, zonder enige directe aanleiding, begint iedereen in hetzelfde ritme, in cadans te klappen.
Of u wil of niet, u doet mee met de massa, tenzij u stopt met klappen (hebt u al geprobeerd uw eigen ritme vol te houden?)
Dit is een schoolvoorbeeld van het automatisch –als vanzelf– ontstaan van een dynamisch geheel. Het zijn niet de individuen die applaudisseren, maar wat ontstaat is een op zich staand geheel. Individuen verliezen (een deel van) hun individualiteit en het geheel beantwoordt aan een eigen dynamiek.

Dit fenomeen dient zich aan in alle lagen van ons leven. Onze wereld wemelt er van: het bestaat op het niveau van je cellen in je lichaam, je hart dat synchroon samentrekt, bij laserstralen, in groepsgedrag zoals dit van een school vissen, bij het ontstaan van manifestaties (cf. Arabische lente in Tunesie, Egypte,…) de zelforganisatie van maatschappijen en het ontstaan van tornado’s.

Even definiëren: als een systeem van 1) veel deeltjes 2) gekoppeld wordt (kan communiceren) en 3) ver buiten evenwicht gebracht wordt (onstabiel is) kunnen als vanzelf (=ermergent) systemen ontstaan die van een andere orde zijn als de onderliggende bouwblokken. Voor de volledigheid, ik vergat eraan toe te voegen dat er nog een niet-lineair  effect nodig is: 1+1 is meer dan twee, of m.a.w. een zelfversterkend gedrag. Onze taal kent metaforen hiervoor: de druppel die de emmer doet overlopen, de vonk die de boel in vlam zet, … .
Verder wil ik nog het verschil in niveau benadrukken:  wat op een hoger niveau ontstaat is niet evident af te leiden of te voorspellen vanuit het niveau van de onderdelen. Het gedrag van het geheel is van een andere aard dan van waaruit het ontstaat. Meer zelfs, het geheel is van een andere aard. Om het met de woorden van Prigogine te zeggen: “De Notre Dame in Parijs kan men nooit vatten door de bakstenen te analyseren.” 1+1 > 2 …
Emergentie wordt al sinds Aristoteles beschreven, maar wetenschappelijke inzichten zijn ongeveer vijftig jaar geleden gegrondvest door Prigogine, Lorentz, … in de niet-lineaire thermodynamica, dynamische systemen en “orde uit chaos”-theorie, …

Wat heeft dit nu met de huidige Euro- of bankencrisis te maken?
Mijn analyse is dat met het openen van de grenzen, de invoering van de Euro, het deregulariseren van de markten, opheffen van in- en export belemmeringen, en dit samen met de opkomst van internet, onze vorige beleidsvoerders de mogelijkheid hebben gecreëerd voor het ontstaan van een nieuw dynamisch systeem dat van een andere aard en orde is dan wat ze kenden: een emergent, globaal economisch ‘wezen’.

Locale markten konden vrij en efficiënt communiceren op een globale schaal. In een lineair denken ontstaat gewoon een grotere markt met meer opportuniteiten.

Een niet-lineaire visie toont echter ook dat er een ‘subject’ ontstond, een autonoom systeem of ‘wezen’. Dit autonoom subject opereert op een globale schaal dat aan de controle ontsnapt van elke entiteit die eronder staat: de lokale en nationale souvereiniteiten, onze ministers, presidenten, …
Zoals een vis in een school, of een molecule in een draaikolk, moeten onze economie, onze bedrijven, onze banken beantwoorden aan de eigen dynamiek van het grotere systeem. Ministers en CEO’s staan met de rug tegen de muur… . Zoveel onmacht is men niet gewend van onze beleidsvoerders. Wat gepercipieerd word als onbekwaamheid.
In een lineair denken wil men een oorzaak, een verantwoordelijke aanwijzen. Dit kan niet steeds bij zulke emergente dynamische systemen. Vertel mij welke steen de Notre Dame speciaal maakt, welke regendruppel in de storm mijn dak deed afwaaien, welke van Lorentz’ vlinders de orkaan deed ontstaan…

Ben ik het beleid van onze politici aan het goedpraten? Neen!
Ik wil beweren dat ‘ze’ de crisis inderdaad nog steeds niet begrijpen. En met ‘ze’ bedoel ik even goed George Soros met zijn 91 ondertekenaars, waaronder  Guy Verhofstad en Jean-Luc Dehaene.

In hun aanbevelingen bewijzen ze dat zij zéér lineair denken. Hun denken komt neer op een sterke concentratie van de macht in een poging om de touwtjes weer in handen te krijgen. Hiërarchisch, feodaal en communistisch denken dat al heeft bewezen niet opgewassen te zijn tegen de ‘grillen’ van veel flexibelere, dynamische systemen.

De crisis is een systemisch falen en men probeert dit operationeel te bestrijden: er is een gigantische put, dus laten we met z’n allen een grote berg maken om die te dempen. Het is alsof men een tornado op zijn eigen niveau wil bestrijden. Laten we een grote dam bouwen, of een gigantische koepel. Het kan werken, maar zou veel offers en geld vragen. Zoals nu ook veel offers en geld van de bevolking zal gevraagd worden.

Beeld je eens in, om de metafoor van de tornado door te trekken, dat men bij machte is om de fysische wetten die aan de grondslag liggen van de interacties tussen de deeltjes die op een hoger niveau de tornado vormen, dat men die wetten lichtjes zou kunnen veranderen. Bijvoorbeeld, dat men de warmte eigenschappen van de dampdruppels kon veranderen, of de gravitatieconstante. En dat men zo kon vermijden dat een orkaan groter wordt en over een miljoenenstad raast.
Zou dat geen ethische opdracht zijn voor de behoeders van de stad?

Het probleem is dat dit bij fysische wetten helaas niet kan. Maar driemaal hoera, dit kan wel bij onze economische wetten!
Met dit voorbeeld wil ik aantonen dat men wél hefbomen in handen heeft om een organisch ontstaan dynamisch systeem bij te sturen of te contoleren. Maar dat men dit systeem dan moet begrijpen en benaderen vanuit een veel recenter en frisser standpunt dan traditioneel. Inspiratie kan men gratis halen bij de chaos-wetenschap, of de niet-lineaire know-how.

Neem bijvoorbeeld terug het applaus of “synchroon handgeklap” en bekijk de hiervoor beschreven nodige voorwaarden voor synchronisatie: veel deeltjes (klappers) die gekoppeld zijn (elkaar horen).Men kan de globale dynamiek tegengaan door bijvoorbeeld geluidsbarrières zoals muren tussen de mensen te introduceren. Zo kunnen er lokale groepen of cellen ontstaan, wat eventueel beter hanteerbaar is.
In de analogie komt dit overeen met de nationale reflex: de open grenzen die mee het ‘gedrocht’ veroorzaakt hebben terug sluiten. De koppeling tegengaan. Laten we teruggaan naar ‘onze’ grenzen en ‘onze’ souvereiniteit. Het zou de problemen hanteerbaarder kunnen maken, maar ik geloof er niet in. Dezelfde problemen kunnen op een kleinere schaal ontstaan. Het hangt dan af van hoe centralistisch of democratisch de eigen staat is en hoe groot deze is. Je ontneemt ook mogelijke positieve dynamieken. Het is als het kind met het badwater weggooien.

Een eenvoudig –fictief– voorbeeld kan, hoop ik, een alternatieve aanpak illustreren.
In plaats van de koppeling (lees communicatie,  wereldwijde financiële transacties , ….) tegen te gaan, kan men ook een vertraging (delay voor de technici) inbouwen: als je een transactie doet moet je een uur, twee uur, een dag … wachten voordat je er weer iets mee kan doen of voordat dit effect heeft. Dit zou als gevolg hebben dat, als het ware, de beursgrafieken uitgemiddeld of afgevlakt worden. Vergelijk het met een filter die de hoge tonen (snelle variaties) uit je muziek filtert. In crisissituaties als deze komen de steile pieken en dalen op de beurs overeen met de momenten dat impulsieve overreacties genomen worden die een gigantisch effect hebben op de reële, niet virtuele economie. Veelal zijn deze pieken disproportioneel en zijn ze niet meer verbonden met de realiteit.

De te steile pieken en dalen worden tegengewerkt, maar de trend kan blijven. Men kan blijven investeren, bedrijven starten, economie bedrijven, … . Echter, de overdreven snelle dynamiek wordt eruit gehaald. Dit zou bijvoorbeeld de nodige extra tijd bieden aan democratisch verkozen regeringen en parlementen, om, indien nodig, in te grijpen, zonder weekend knip- en plakwerk.

Naïef? En wat doet de beurswaakhond als het fout gaat? De notering van een aandeel twee dagen opschorten. De dynamiek voor dat éne aandeel even stilleggen. Pas dit even toe op héél het systeem, altijd, maar dan met een veel kleinere delay. Misschien wordt er met méér oog voor de toekomst geïnvesteerd. Waarom duurt een gewone overschrijving van een bank naar een andere bank één dag terwijl het veel sneller gebeurt op de beurs?  Omdat banken die dynamiek (volatiliteit) op hun zichtrekeningen niet willen.

Dit voorbeeld, hier niet bedoeld als een concreet voorstel omdat het nog te eenvoudig is, gebruik ik om de principes van de dynamiek uit te leggen. Het toont aan dat men wél kan ingrijpen en bijsturen én zelfs zonder veel kosten voor de maatschappij.

Een concreter voorbeeld dat gebruik maakt van hetzelfde principe, is de Tobin taks. Onuitvoerbaar, onbespreekbaar vroeger, nu niet meer. Technisch gezien introduceert een zéér kleine heffing op elke transactie een beetje meer dissipatie (wrijving, verlies) en kan zo de boel stabiliseren. In mensentaal betekent dit: ‘neemt de wind uit de zeilen’ van de grote speculanten.
Het vorige hoopt aan te tonen dat men de uitwassen van een dynamisch systeem dat functioneert op een dimensie hoger dan de deel uitmakende entiteiten niet kán en niet hoeft te bestrijden op dat niveau. Het is een verloren gevecht dat gigantisch veel geld en offers opslorpt, enkel uitstel oplevert en business as usual in de hand werkt.

Er bestaan hefbomen op het onderliggende niveau. Die hefbomen liggen in de handen van onze verkozenen, van onze ministers. In tegenstelling tot fysische wetten kunnen zij de economische wetten wél bijschaven. Zij hoeven echt niet te wachten op de Europese centrale bankiers.

Na het Dexia debacle afgelopen weekend waren de krantencommentaren eensluidend: “Het banklandschap moet nu eindelijk wettelijk op orde worden gezet” (Bart Brinckman, De Standaard), “…Dus moet het bestuur van het land hen zeer strikte regels opleggen” (Luc Van der Kelen, HLN)

Het kán! Van onderuit, en zonder al te veel kosten. We hebben enkel moedige politici nodig, en een beetje niet-lineair, buiten-de-lijntjes denken.

Nu er al veel geld gemorst is in het windmolengevecht hebben zij de ethische plicht om de orkaan plat te leggen en te voorkomen dat er nieuwe kunnen ontstaan.

Jan Bienstman