Het VN-vluchtelingencommissariaat (UNHCR) wil dat landen hun inspanningen opvoeren om de problemen van hun staatloze inwoners aan te pakken. Staatloze gemeenschappen en personen “leven in een juridisch niemandsland, een nachtmerrie”, zegt Hoog Commissaris voor de Vluchtelingen António Guterres.

De stem van staatlozen wordt vaak niet gehoord omdat ze niet kunnen stemmen of wettelijke vertegenwoordigers hebben. Bovendien krijgen ze geen toegang tot basisrechten. Zaken als onderwijs, werk, gezondheidszorg, een huwelijk sluiten, een bankrekening openen zijn zo goed als onmogelijk.

Twaalf miljoen staatlozen

In 1954 vond de eerste conventie over staatloosheid plaats. Ze definieerde wie als staatloos beschouwd kon worden. In 1961 leidde de Conventie voor de Vermindering van Staatloosheid tot een wettelijk kader dat staten kon helpen om staatloosheid in hun eigen wetgeving te veranderen. Vandaag hebben slechts 66 staten de conventie van 1954 ondertekend, en slechts 38 landen die van 1961.

Het UNHCR schat dat er wereldwijd twaalf miljoen staatlozen zijn maar geeft toe dat de definitie van staatloosheid het vinden van exacte informatie bemoeilijkt. Sommigen vermoeden dat het werkelijke aantal vijftien miljoen bedraagt.

Verdwijnen van staten

Een van de vaakst voorkomende manieren om het staatsburgerschap te verliezen, is het verdwijnen van een staat zelf. Dat gebeurde onder meer na het verdwijnen van de Sovjet-Unie en verscheidene van haar republieken in de jaren negentig. Andere oorzaken zijn raciale en etnische discriminatie, discriminatie van vrouwen, of het eenvoudigweg nalaten om een kind te registreren bij zijn geboorte.

Afhankelijk van de staat kan de wettelijke weg naar het staatsburgerschap zeer duur of complex zijn, of zelfs helemaal onmogelijk zijn. Russen die in Kazachstan woonden na de ineenstorting van de Sovjet-Unie, kwamen bijvoorbeeld niet in aanmerking voor het Kazachse staatsburgerschap, en behalve als ze gedurende een bepaalde periode in Rusland hadden gewoond konden ze ook niet de Russische nationaliteit krijgen.

Volledig over het hoofd gezien

“Dat zijn problemen die op te lossen zijn door administratieve en wetgevende initiatieven”, zegt UNHCR-staflid Vincent Cochetel. Maar sommige landen, vooral landen met raciale en etnische discriminatie, “creëren systematisch meer obstakels voor een deel van de bevolking om het staatsburgerschap te verwerven.”

Weinig staten hebben wetten die dit soort situaties aanpakt en staatloze mensen het staatsburgerschap toekennen. Het probleem “wordt volledig over het hoofd gezien in veel landen.” In andere landen heerst een “cultuur van ontkenning”, waarbij ze de verantwoordelijkheid voor staatloze mensen op hun grondgebied doorschuiven naar andere landen.

UNHCR hoopt staten er de komende maanden van te overtuigen dat ze “praktische maatregelen moeten nemen om mensen bij te staan in het verkrijgen van documenten en hen een recht op nationaliteit te geven.”

Centraal-Europa

Staatloosheid komt op veel plaatsen ter wereld voor. Het UNHCR situeert de meest acute problemen in Zuidoost-Azië, Centraal-Europa, het Midden-Oosten en sommige Afrikaanse landen. In landen als Marokko, Algerije, Egypte, landen van het voormalige Joegoslavië, Kirgizië en Kenia is men bezig de wetgeving aan te passen.

Sommige landen hebben ondertussen wetten aangenomen die bepaalde gemeenschappen en minderheidsgroepen de nationaliteit toekennen. Bangladesh, Brazilië, Irak, Vietnam en Indonesië hebben alle onlangs wetten aangepast of aangenomen die het staatsburgerschap verruimen.