De omvang van de droogteramp in de Hoorn van Afrika is enorm. Twee opeenvolgende regenseizoenen viel er opmerkelijk veel minder regen dan gewoonlijk.

“We hebben zo’n droogte al 60 jaar niet meer gezien in de gebieden die van pastorale veeteelt leven”, zei OCHA-woordvoerster Elisabeth Byrs maandag op een persconferentie. Het onmiddellijke resultaat?

Een voedselcrisis van een enorme omvang, zelfs het begin van een regelrechte hongersnood in delen van Kenia, Ethiopië en Somalië. Bovendien blijven de oproepen tot steun van de internationale donorgemeenschap ver onder de verwachtingen.

Graanprijzen 200 procent gestegen

Gewassen zijn ernstig aangetast door het gebrek aan water, oogsten gingen verloren, wat resulteert in steeds stijgende graanprijzen. In het zuiden van Somalië ligt de graanprijs momenteel ruim 200 procent boven het niveau van een jaar geleden.

Voor de meeste mensen is basisvoedsel gewoon onbetaalbaar geworden. Herders zien hun vee massaal sterven en moeten aankloppen voor hulp. Het volgende regenseizoen loopt van oktober tot december, maar zelfs als dit seizoen beter wordt dan de twee vorige, komt dat te laat om de oogsten nog te redden. 

In Somalië zijn bovendien grote delen van het land zo goed als onbereikbaar voor de hulporganisaties door de burgeroorlog en de heersende onveiligheid.

Tot voor kort weigerden de radicaal-islamitische Al Shabaab-milities de regio’s die ze controleren open te stellen voor internationale hulpverlening uit vrees dat de machteloze en corrupte overgangsregering (TFG) in Mogadishu van de gelegenheid gebruik zou maken om terrein te heroveren. Na druk van de VN hebben de militieleiders er nu toch mee ingestemd dat noodhulp wordt geleverd.

Ook in de hoofdstad Mogadishu wordt de humanitaire situatie met de dag scherper. Vluchtelingen uit het zuiden en het binnenland komen naar de hoofdstad in de hoop daar nog water en voedsel te vinden tegen betaalbare prijzen.

Eén op de drie kinderen lijdt aan ondervoeding

Nog zorgwekkender is dat het sterftecijfer bij kinderen onder de vijf jaar bijzonder hoog ligt. “Eén op de drie kinderen in Somalië lijdt aan ondervoeding”, zegt de OCHA-woordvoerster. In de meest getroffen regio’s van het zuiden van Somalië en het noordoosten van Kenia zitten meer dan het dubbel aantal kinderen onder de als nooddrempel beschouwde 15 procent ondervoede kinderen. Een aantal dat naar verwachting alleen maar zal toenemen de komende weken.

Het grootste probleem stelt zich in de al overbevolkte vluchtelingenkampen in het noordoosten van Kenia. Van de nieuwkomers uit Somalië in de kampen is tot 45 procent ondervoed volgens de metingen met de Global Acute Malnutrition (GAM), een systeem dat de VN gebruikt om ondervoeding vast te stellen.

De Keniaanse overheid vreest dat de grote toevloed van Somalische vluchtelingen zal leiden tot conflicten met de lokale bevolking die al zwaar te lijden heeft van de droogte.

Het grootste vluchtelingenkamp ter wereld ligt in het Keniaanse Dadaab. Toen het in 1991 werd gebouwd voor de opvang van Somalische vluchtelingen na het uiteenvallen van dat land, was het berekend op 90.000 mensen. Vandaag vinden er 380.000 mensen een onderkomen en elke dag stromen er nog nieuwe hongerige vluchtelingen toe.

Volgens de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR komen er elke maand 10.000 nieuwe vluchtelingen bij, sinds 19 juni zelfs meer dan 1.500 per dag. Alleen al in de eerste zes maanden van 2011 registreerde UNHCR 54.700 Somalische vluchtelingen in Kenia, een stijging met 115 procent tegenover 2010.

Gebrek aan fondsen voor dingende noodhulp

Alle VN-organisaties hebben het moeilijk om de financiering van de noodzakelijke en dringende noodhulp voor de Hoorn van Afrika rond te krijgen. “Het gebrek aan middelen beperkt onze activiteiten. Als de situatie verslechtert, zullen de meest kwetsbare bevolkingsgroepen daarvan het eerst de gevolgen dragen”, waarschuwde  de woordvoerster van OCHA.

Volgens VN-gegevens van begin juli 2011 blijkt dat 3,5 miljoen mensen getroffen zijn door de droogte in Kenia, 2,6 miljoen in Somalië, 3,2 miljoen in Ethiopië, 600.000 in het noorden van Oeganda en 117.000 in het kleine Djibouti.

Toch is het verzoek om extra middelen van de internationale donorgemeenschap in 2011 zeer slecht opgevolgd. Voor Ethiopië is van de gevraagde 39 miljoen dollar momenteel slechts 30 procent gefinancierd, Somalië kreeg slechts de helft van het gevraagde budget (ontvangen 529 miljoen dollar), de financieringsoproep voor Kenia stokte op 525 miljoen dollar (slechts 54 procent).

Het gebrek aan middelen kan de situatie snel doen escaleren. De droogte heeft een enorme verplaatsing van bevolkingsgroepen veroorzaakt en de hele veeteelteconomie van de regio overhoop gehaald.

De Europese Commissie maakte al 5,67 miljoen euro noodhulp vrij om de massale toestroom van Somaliërs in de vluchtelingenkampen van Kenia op te vangen. “Het spook van de honger weer is opgedoken in Afrika”, aldus Kristalina Georgieva, de Bulgaarse eurocommissaris voor Humanitaire Hulp.

Georgieva kondigt voor de komende dagen nog bijkomende hulp aan. De EU maakte dit jaar bijna 70 miljoen euro vrij om het hoofd te bieden aan de hongersnood in de Hoorn van Afrika, slechts een fractie van wat nodig is.

Maandag nog deed Asha Sha’ur Ugas, lid van een lokaal ‘droogtecomité’ van de Somalische civiele samenleving, nog een dramatische oproep tot de wereldgemeenschap voor meer financiële middelen. “Wij blijven op elke deur kloppen. Elke hulp telt, want dagelijks sterven mensen van de honger en die toestand zal alleen maar erger worden in september-oktober. Kinderen en oude mensen sterven onderweg naar de vluchtelingenkampen van honger en dorst. Alleen de sterksten kunnen de hulpposten bereiken.”

Waarschuwingssystemen hebben wél gewerkt

De vraag die elke keer opnieuw gesteld wordt, is of de hongersnood niet had kunnen worden voorkomen. Toen Ethiopië halfweg de jaren tachtig werd getroffen door massale hongersnood werden mechanismen in het leven geroepen om te waarschuwen voor dreigende catastrofes.

Het Famine Early Warning Systems Network (FEWS-Net) heeft wel degelijk gewerkt, zeggen experts, anders was de huidige ramp nog groter geweest. De droogte nu is erger dan in 1984 of 1992 en toch zijn er minder hongerdoden te betreuren. Al in de loop van 2010 gingen de knipperlichten aan.

Met behulp van de geïntegreerde fase-indeling (IPC), een vijfpuntenschaal, werd al gewaarschuwd dat het uitblijven van de regens in oktober-december 2010 zou leiden tot een fase vijf in de loop van 2011: ‘catastrofe / hongersnood’. Sinds begin juli is fase vijf afgekondigd voor een groot deel van het zuiden van Somalië en het noordoosten van Kenia.

De Food Security and Nutrition Analysis Unit (FSNAU), ontwikkeld onder leiding van de VN-Voedsel-en Landbouworganisatie (FAO), wordt gebruikt door het FEWS-Net en de meeste andere hulporganisaties in hun analyse van de droogte en de voedselsituatie in de Hoorn van Afrika.

De IPC-schaal loopt van ‘algemene toestand van voedselveiligheid’ naar ‘hongersnood / humanitaire catastrofe’, gebaseerd op een reeks gegevens met betrekking tot neerslag, de lokale marktprijzen voor basisvoeding, de landbouwproductie, voedselzekerheid en algemene toegang tot voeding.

Grote delen van het zuidoosten van Ethiopië, Zuid-Somalië en het noordoosten van Kenia zitten al sinds april-mei 2011 in fase vier, de ‘emergency’ fase.

De afkondiging van fase vijf is gebaseerd op volgende criteria: de forse stijging van de prijzen van basisgranen als maïs en sorghum; het gewapend conflict in het zuiden van Somalië is verslechterd, waardoor de toegang voor humanitaire hulp moeilijker wordt; de komende oogsten zullen zeker veel minder opleveren dan normaal en de veestapel is gedecimeerd; als dan bovendien het volgende regenseizoen mislukt, is een totale catastrofe niet meer te voorkomen tegen het einde van dit jaar.

“Wereld ligt niet wakker van hongersnood in Afrika”

Een hulpverlener betrokken bij de analyse zei: “Ik zou de situatie niet zo slecht noemen als de hongersnood in 1984; in tegenstelling tot nu, waren er toen geen verfijnde waarschuwingssystemen.”

“Maar hoewel sinds augustus 2010 waarschuwingen werden uitgestuurd, kwam de noodhulp maar traag op gang. Hongersnood in Afrika is nu eenmaal geen thema waarvan de rijke wereld nog wakker ligt.”

“Als de situatie in grote delen [van de Hoorn van Afrika] evolueert naar fase vijf, zou een noodoproep om dwingende massale actie nodig worden.”

“Natuurlijk zou het veel beter zijn voor alle betrokkenen – in de eerste plaats de kwetsbaarste bevolkingsgroepen, maar ook de regeringen in de regio en voor de internationale donoren – als een kosten-batenanalyse zou worden gemaakt. Dan zou blijken dat investeren in preventieve maatregelen, om dergelijke noodsituaties te voorkomen, door echt acht te slaan op vroege waarschuwingssignalen, veel goedkoper zou zijn.”