Velen zien in dit ‘scheppingsverhaal’ een grond om religie en christendom af te wijzen, omdat het in strijd zou zijn met de wetenschappelijke bevindingen van de evolutieleer.

Het verhaal, de Bijbel en de religie worden dan verworpen als ‘onwaar’, maar ook als ‘schadelijk’. Lezen we in Genesis hoofdstuk 1, vers 26, immers niet: “Laat ons mensen maken naar ons beeld en onze gelijkenis opdat zij heersen over de vissen der zee en over het gevogelte des hemels en over het vee  en over de gehele aarde…”

Ligt dat dan niet aan de oorsprong van een destructief antropocentrisme en ecologische rampspoed? Bijbelexegeten brengen daartegen in dat dit scheppingsverhaal niet als een wetenschappelijk en geschiedkundig statement over het begin van de aarde gelezen moet worden. Want dan heb je geen oog voor het literaire genre en ruk je het uit zijn context.  

Maar ook gelovigen hebben vaak moeite met het Scheppingsverhaal uit het Bijbelse boek Genesis. Er verschijnen tegenwoordig nogal wat boeken over ecospiritualiteit, over hoe christenen moeten omgaan met de schepping. ‘Schepping’ wordt dan meestal als synoniem gezien voor ‘natuur’.

Maar de protestantse theoloog Egbert Rooze laat een heel ander geluid horen. Hij schreef: Schepping is bevrijding. Verrassende ecologie in de Bijbel (1), een boek waarin op bevattelijke wijze een antwoord geboden wordt op creationistische en naturalistische en ‘bovennatuurlijke’ interpretaties. ‘KENTERINGen’ ging hem opzoeken in zijn studeerkamer. 

Het recht van de sterkste?

Kenteringen: De ‘bevrijdende ecologie’ die jij ontdekt in de Bijbel vertrekt van wantrouwen tegenover de natuur. Dat moet je eens uitleggen.

Egbert Rooze: “Ik heb erover getwijfeld of ik het boek een negatieve titel zou geven: ‘Schepping is niet natuur’. Heel veel mensen verbinden het woord ‘schepping’ immers met ‘de natuur’. Maar het is belangrijk dat je het woord schepping verbindt met bevrijding: tégen de zogenaamde natuurlijke orde, tegen ‘de chaos’, zoals dat in de Bijbel vaak wordt genoemd.”

“Ik verwijs naar Egypte, Kanaän en Babel, de drie vruchtbaarheidgodsdiensten waartegen de Bijbel zich afzet. Je kan ook Hitler als voorbeeld nemen. Zij gebruiken de grootsheid van ‘de natuur’ om hun eigen macht uit te bouwen. Ze zeggen: ‘Kijk eens naar Ra, de zon, dat is toch iets geweldigs! Wat die allemaal brengt aan vruchtbaarheid voor ons land, dat is geweldig’. En dat gebruiken ze dan binnen hun politiek kader. Zo krijg je Ramses, de ‘zoon van Ra’. Maar wie is zoon van Ra? Dat is de machtigste man van de wereld: de farao.”

“Met andere woorden: de Natuur, dat wordt vertaald in het recht van de sterkste. Ze zetten die logica door in hun politieke handelen. Het sociaal-darwinisme is niet voor niets uitgeschoven. Dat idee deed ongelooflijk opgang in de jaren twintig en dertig. Hitler was ook een ‘ecologist’, zoals gezegd.”

“En binnen de huidige ecologie heb je de fundi’s: de mensen die van de natuur een soort god maken, met al haar grilligheden. Dan krijg je stellingen zoals: ‘Misschien moeten er maar eens een paar miljoen mensen sterven, dat is gewoon natuurlijke selectie’. Want als de natuur heilig is, dan is natuurlijke selectie een goede zaak.
Is dat Schepping? Dan zeg ik ‘nee’. De norm is niet ‘de natuur’, maar bevrijding.”

In het begin?

Het boek Genesis, het scheppingsverhaal, is door zijn auteurs nooit bedoeld als een oergeschiedenis van de wereld, benadruk je. ‘In den beginne’ betekent niet ‘in het begin’.

“De Nieuwe Bijbelvertaling zegt over ‘in den beginne’: ‘De aarde was nog woest en ledig’. Dat zet ons op het verkeerde been. ‘Woest en ledig’ (‘Tohu-Bohu’, in de Hebreeuwse grondtekst) verwijst niet naar een punt in de tijd vóór er iets was, maar naar de chaos die op aarde veroorzaakt wordt door de mensen. Tohu-Bohu, dat is in onze tijd Irak, Hiroshima, enz …”

“Dat leg ik uit aan de hand van het boek Jeremia, de enige plaats in de Bijbel waar die twee woorden ‘woest’ en ‘ledig’, ‘tohu’ en ‘bohu’ nog voorkomen. De profeet Jeremia vertelt: de Babyloniërs hebben het land verwoest, hebben Jeruzalem verwoest, hebben de tempel verwoest; ‘k zag het land en kijk: het was woest en ledig.” (2)

Je kan het scheppingsverhaal dus alleen maar snappen als je eerst Jeremia hebt gelezen?

“Precies. Genesis 1 komt ná Jeremia. Het zegt: wij constateren dat de mensen er een chaos van maken. Tussen haakjes: de Babyloniërs (3) ontkennen dat natuurlijk; die zeggen: dit is normaal, deze mensen moesten worden gestraft. Maar Tohu-Bohu, ‘woest en ledig’, is een profetische interpretatie van de werkelijkheid. Als tegendeel daarvan komt dan de Schepping in zicht, als een bevrijding uit die chaos.”

Na de Ballingschap

Wanneer is het scheppingsverhaal dan geschreven?

“Het scheppingsverhaal is dus geschreven ná de Babylonische Ballingschap. Wanneer precies, daarover bestaat discussie (maar dat is in feite niet zo belangrijk). De essentie is dat het scheppingsverhaal een reactie is op de ballingschapservaring: we zitten aan de grond, ons land is verwoest, er is geen hoop meer, we hebben geen toekomst meer. Hoe moeten we nu nog verder?”

“Het scheppingsverhaal antwoordt: het is niét gedaan, er ís nog hoop, er ís nog perspectief, maar het hangt ook van onszelf af. Wat voor mensen zijn wij? Werken we mee aan het kapotmaken van de wereld? Of zijn we een beeld van God?”

Beeld van God?

“Maar dat ‘beeld van God’ is geen natuurbegrip! Niet van ‘zo zijn wij’, maar ‘zo moeten we worden’. Het is dus ook een kritisch beeld, omdat de auteurs beseffen: we hebben misschien te veel naar onze natuur geleefd en daardoor méé de chaos veroorzaakt.”

Het is een oproep om beter te worden dan we zijn?

“Precies. Dat is de betekenis van ‘de mens naar het beeld van God’: JHWH (4), die bevrijdende kracht, dat is hetgene waar we naartoe moeten. En het leuke is dat er staat: ‘laat  ons mensen maken naar ons beeld, als onze gelijkenis …’ ‘Ons’, meervoud: ‘beeld van God’ ben je in een verbond, dat ben je samen.”

Heersen en onderwerpen?

We mogen de opdracht van God aan Adam om de andere schepselen te ‘onderwerpen’ niet verkeerd verstaan, zeg je. Het betekent niet dat de mensen met de aarde mogen doen wat ze willen.

“Er is heel wat discussie gaande. ‘Als dát de opdracht is van de mens – de aarde te onderwerpen en te overheersen – dan weten we waar de oorzaak ligt van de ecologische rampen’, luidt de kritiek. Die ligt bij die God die de mens veel te hoog heeft geplaatst!”

“Ik denk dat we het verwijt dat ‘de mens’ in de Bijbel als hoogtepunt van de Schepping wordt gezien, niet kunnen ontkennen. Maar… ik meen dat we dat positief mogen duiden: het Scheppingsverhaal spreekt niet in het algemeen over dé mens, maar heel in het bijzonder over die unieke mensen die ‘beeld en gelijkenis van God’ zijn. Zúlke creaturen mogen inderdaad overheersen en onderwerpen.”

“Wat dit eigenlijk zegt, is: het recht van de sterkste moet worden onderworpen aan de Bevrijding. Ook van God wordt in de Bijbel soms gezegd: hij onderwerpt het Kwaad. Het punt is: machtsmisbruik, het recht van de sterkste, dat moet je niet zomaar laten gebeuren. Dat moet je onderwerpen. Want anders laat je de machten die de goede schepping bedreigen, heersen.”

Misbruik

Een belangrijke les uit jouw boek is dat je het Bijbelse scheppingsverhaal moet contextualiseren. Zonder het Egypte- en Babylonverhaal, snap je er niets van.

“En dan wordt de Bijbel een gevaarlijk boek, in de handen van de koloniaal bijvoorbeeld. De blanke is met dat idee van ‘onderwerpen en heersen’ naar Afrika getrokken en heeft gezegd: ‘Wij, beeld van God, moeten de bevolking hier onderwerpen’. De kolonisten hebben niet gesnapt dat de Bijbel in feite een kritiek is op de natuurlijke orde, en dus ook op de koloniale orde.”

“Dat is een probleem met alle begrippen uit de Bijbel: ze zijn allemaal verraden. Maar het grappige en mooie is geweest dat de zwarten in o.a. Zuid-Afrika die verhalen hebben gehoord en er zelf het hunne bij hebben gedacht. Zij hebben gezegd: en tóch is het een knap verhaal, ondanks wat die koloniale missionaris erover zegt.”

“De zwarten hebben de koloniale interpretatie betwist en veranderd. Dat is wat zo mooi is en wat ook gebeurd is in Latijns-Amerika en in Azië. Men is bevrijdingstheolgie gaan maken. Men heeft begrepen dat het dominante discours niet klopt, als je vanuit een ondergeschikte positie zelf de Bijbel gaat lezen.”

Ecologie

Schepping is bevrijding, zeg je. Dan denk ik vooral aan sociale rechtvaardigheid. Maar jouw boek spreekt ook over ecologie. Hoe hangt dat daaraan vast?

“Dat wordt duidelijk in mijn bespreking van de sabbatten. Let op het meervoud, want naast de sabbat is er ook het sabbatsjaar en het jubeljaar. Sabbatten betekent ‘ophouden’. De slaaf mag ophouden. De schulden mogen ophouden. De arme mag ophouden. De dieren mogen ophouden.”

“En ook de aarde mag ophouden. De aarde staat in het rijtje van de kwetsbaren. Ook zij kan misbruikt worden. Ook dat misbruik moet een halt worden toegeroepen. Vandaar dat je ecologie heel nauw kunt verbinden met een menswaardige economie.”

“Adam wordt geplaatst in de Hof van Eden. De notie ‘hof van Eden’ was in die tijd een bekend begrip: dat waren de tuinen van de koningen en de elite, die de beste stukjes grond hadden ingepalmd, net zoals de koloniaal in Zuid-Afrika, Congo of Palestina. Maar in Genesis wordt in de Hof van Eden mijnheer Alleman geplaatst! ‘Adam’ betekent eigenlijk ‘alleman’. De Hof van Eden is er voor iedereen. Ook hier is er weer een tegenverhaal.”

Zondeval

Hoe moeten we vanuit die bevrijdende lezing de zondeval verstaan: het verhaal van de appel?

“Eigenlijk is de zondeval het miskennen van de goedheid waarvan we allemaal kunnen leven. De zondeval, dat is de mens die zichzelf in zijn hoogmoed hoger wil plaatsen dan anderen: ik ben de koning, ik ben de elite – zoals God. Dan misken je de essentie van het Paradijs: dat het bestemd is voor iedereen.”

Maar wat heeft dat met ‘de boom van de kennis van goed en kwaad’ te maken?

“De kennis van goed en kwaad, zo wordt in de Bijbel duidelijk, leer je niet uit jezelf: je leert het niet door naar je natuur te leven. Je leert het wel door de bevrijdende regels van de uittocht uit Egypte te respecteren: de Tien Woorden, ‘de grondwet van het recht van de zwakste’.”

“Dat heb je niet ‘vanzelf’ te pakken, want de meerderheid van de mensen neigt naar zijn aard, naar de natuur, naar het recht van de sterkste. De Thora, met haar bevrijdende regels, is het recht van de zwakste. Daaraan moet je je (blijven) onderwerpen.”

Ecosocialisme

Als ik jouw boek lees, krijg ik de indruk dat de Bijbel in feite één grote ecosocialistische bibliotheek is … Of is dat niet het juiste woord?

“Dat is geen slecht woord. De Bijbel is het visioen dat er op alle terreinen een economische, ecologische en menselijke bevrijding nodig is, ja. Ik heb ook willen aantonen dat de Bijbel één enkel, consistent verhaal is – weliswaar met verschillende tonen, zoals bij een orkest, maar toch: ‘een andere wereld is mogelijk’; dat is telkens weer de kern.”

“Daarom heb ik mijn boek ook ‘Schepping is bevrijding’ genoemd. Mensen kennen het woord bevrijdingstheologie, maar ze brengen dat zelden in verband met het scheppingsgebeuren. Dat is het punt dat ik wou maken.”

Marc-Antoon De Schryver

(1) Rooze, Egbert, Schepping is bevrijding. Verrassende ecologie in de Bijbel, Halewijn, Antwerpen (2009), 190 blz.

(2) Jeremia, hoofdstuk 4, vers 23

(3) Nadat de toenmalige supermacht Babylonië Jeruzalem ingenomen had, werden de Joden naar Babylon gedeporteerd.

(4) De Hebreeuwse lettercombinatie JHWH is in de Hebreeuwse Bijbel de naam van God.

Dit artikel verscheen in lichtelijk andere vorm in {KENTERINGen]digit, 4de jrg. nr2 (mei, 2011). www.kenteringen.be