Einde 2004 stonden Venezuela en Cuba aan de wieg van de ‘Bolivariaanse Alliantie van ons Amerika‘ (ALBA). Vandaag bestaat die Alliantie uit Venezuela, Cuba, Bolivia, Ecuador, Nicaragua en de kleine Caribische eilandstaten Antigua en Barbuda, Dominica en Saint Vincent en de Grenadines.

In oktober 2008 trad Honduras toe, maar het land werd er in januari van vorig jaar brutaal uitgegooid na een rechtse staatsgreep in juni 2009. De Alliantie wordt niet door nieuwe toetredingen overrompeld. Wel profiteren enkele regeringen en afzonderlijke gemeenten uit andere landen van voordelige handelsrelaties met Venezuela en van gezondheidsprogramma’s met Cuba.

De strijd voor onafhankelijkheid

Ondertussen krijgt de bank van ALBA, ondersteund door Venezuela, Bolivia, Nicaragua en Cuba, vandaag meer gewicht, vooral sinds begin vorig jaar een nieuwe eenheidsmunt, de sucre, het levenslicht zag. De munt is nog virtueel, nog niet in metaal geslagen, maar wordt nu al gebruikt onder de lidstaten van ALBA.

Alles is erop gericht om de lidstaten – en met hen liefst zoveel mogelijk andere Latijns-Amerikaanse staten – uit het handels- en financieel vaarwater van de VS te halen. Zo onttrekken ze zich aan hun afhankelijkheidspositie tegenover de machtige economie van de noorderbuur.

Venezuela en Bolivia hebben zich de laatste jaren ontwikkeld tot heuse volksdemocratieën. Dat kan niet gezegd worden van andere landen. Daarvoor zijn de staten en de regeringen te zwak tegenover het gewicht van privébedrijven en andere, veeleer obscure, machten.

Zo zagen we dat president Lula in Brazilië ten strijde trok tegen de armoede van de bevolking door er massa’s geld tegenaan te gooien. Zo ook tot op vandaag de sociaaldemocratische regering in Guatemala. Met positieve resultaten. Maar aan de machtsstructuur wordt niet geraakt.

President Lula, ondertussen opgevolgd door partijgenote Dilma Rousseff, was nagenoeg een gegijzelde van de multinationals en in Guatemala is de regering sinds de staatsgreep in buurland Honduras als de dood om de rijke elites tegen de haren in te strijken.

Nog eind september vorig jaar poogden politiekorpsen en bepaalde sectoren een staatsgreep te plegen tegen president Rafael Correa in Ecuador. Ook in El Salvador en Nicaragua, waar de politieke erfgenamen van de revolutionaire verzetsbewegingen aan de macht zijn, is regeringsruimte nauw afgemeten.

Cuba van zijn kant voelt zich in deze neoliberale geglobaliseerde markt naast de niet aflatende Amerikaanse blokkade meer dan ooit geïsoleerd. President Raul Castro zal een half miljoen arbeiders uit de openbare sector halen om ze productiever te laten renderen voor eigen rekening.

Dorst naar olie

De planetaire dorst naar olie gaat onverminderd voort. Onder druk van de alarmerende berichten over klimaatveranderingen en slinkende olievoorraden grijpt de energiemarkt almaar meer naar alternatieve brandstoffen. Daardoor overrompelen privéplantages van Afrikaanse palm en suikerriet de habitat van de aloude maïs- en bonenzaaiers.

Mijnbedrijven, die delven naar goud, zilver, nikkel en andere ertsen, verdrijven hele bevolkingsgroepen van hun geboortegrond. De inheemse bevolking komt in het verzet. Wapens doen het niet meer, zoals vijftig jaar geleden.

Men heeft de weg gevonden naar de politieke wereldcenakels, de speciale rapporteurs van de VN, het Inter-Amerikaans Hof voor de Mensenrechten en de akkoorden van de Internationale Arbeidsorganisatie.

Zo heeft de Inter-Amerikaanse Commissie voor de Mensenrechten de regering van Guatemala opdracht gegeven de activiteiten van het Canadese mijnbouwbedrijf GoldCorp tijdelijk op te schorten om eerst een onderzoek in te stellen naar mogelijke schadelijke gevolgen voor de inheemse bevolking en het milieu. Echter tot nog toe zonder tegemoet te komen aan die opdracht.

De Chileense Mapuche eisen de teruggave van hun voorvaderlijke gronden, eerbied voor hun bestaan als ‘natie’ en erkenning van politieke autonomie. Als antwoord past de Chileense regering de antiterreurwet op hen toe.

Tientallen activisten zitten in de gevangenis en meer dan dertig onder hen gingen in langdurige hongerstaking. Progressieve organisaties steunen hen, maar de media reageren vijandig.

De ‘Vrouwen voor het Leven en de Vrijheid van de Politieke Mapuche Gevangenen’ hielden een mars op de hoofdstad Santiago. Ze eisten onder meer de afschaffing van de antiterreurwet en het afschaffen van de “beschermde getuigen zonder gezicht.” (onherkenbaar verborgen achter maskers). Steunbetuigingen kwamen ook uit Brazilië en elders. 

Georganiseerde misdaad

Regeringen hebben tegenwoordig niet alleen af te rekenen met machtige internationale bedrijven, maar ook met allerlei vormen van georganiseerde misdaad. De drugshandel vanuit de Andesgebieden, vooral Colombia, naar het noorden met een technische tussenstop in Midden-Amerika, gaat volop door, ondanks alle mogelijke bestrijdingsmiddelen.

Maar de laatste jaren worden ook drugs gekweekt in Midden-Amerika zelf. Mexicaanse moorddadige drugskartels zijn staat, regering en leger telkens een stap voor en proberen nu ook het grondgebied van Guatemala onder hun controle te krijgen.

Dit is niet de enige reden waarom de onveiligheid en het geweld in vele landen van het continent de bevolking gijzelen. Venezuela spant de kroon met volgens sommige bronnen 16.000 moorden in 2009. Maar ook Mexico, Guatemala en El Salvador vertonen dramatische cijfers.

De oorzaken zijn complex en verschillen naargelang het land. Er is de blijvende kloof tussen rijk en arm, ondanks sociale regeringsprogramma’s voor uitgebreide volkslagen. Bovendien is er de overvloedige circulatie van wapens onder de bevolking, vooral in Midden-Amerika na de beëindiging van de interne gewapende conflicten van de jaren tachtig en negentig.

Er is corruptie onder de politie, het leger en regeringsinstanties, het justitieapparaat draait vierkant, waarbij 95 procent van de misdaden niet aangepakt wordt en de georganiseerde misdaad is geïnfiltreerd tot in de hoogste regeringskringen. Maffiabendes doen vooral Mexico bloeden. De gemarginaliseerde jeugd brengt criminele bendes op de been en heeft zo een eigen geschiedenis.

De armoede drijft miljoenen Latijns-Amerikanen naar de Verenigde Staten op zoek naar werk. Jarenlang jagen ze door hun massale geldtransfers naar de thuisbasis de inkomsten en het Bruto Nationaal Product van verschillende Latijns-Amerikaanse landen de hoogte in.

Tienduizenden geëmigreerde jongeren worden aangehouden en teruggestuurd. Ze geraken niet gelegaliseerd of verzeilen meteen in het Amerikaanse criminele milieu, leren daar ‘de stiel’ en gaan, na uitdrijving, over tot bendevorming in eigen land.

Jeugdbenden worden door de drugsmaffiosi regelmatig ingezet om hand- en spandiensten te leveren. Mensenrechtenorganisaties in Guatemala hielden niet op internationale hulp in te roepen om het gammele justitieapparaat bij te staan. Daarop werd een paar jaren terug een Internationale Commissie tegen de Straffeloosheid geïnstalleerd en dat levert alvast hoopgevende resultaten op.

Een ogenblik leek het er op dat de VS, in beslag genomen door de oorlogen in Irak en Afghanistan, Latijns-Amerika een beetje vergeten was. Neen dus. De rol van de VS in de staatsgreep tegen José Manuel Zelaya, de democratisch verkozen president van Honduras, is onloochenbaar.

Na de mislukte poging om door de omringende landen een soort militaire quarantaine tegen Venezuela op te zetten, gaat de VS dan maar bondgenoot Colombia militariseren. Maar ook Costa Rica ging voor de VS door de knieën en keurde de komst van 7.500 mariniers en een indrukwekkend oorlogsarsenaal goed “in de strijd tegen de drugshandel.” 

In feite pogen de Amerikanen op die manier alsnog de geostrategische Caribische zee te controleren. En dan heb je natuurlijk nog de mediacampagnes tegen president Hugo Chavez in Venezuela. Het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken spijsde Venezolaanse journalisten en privécommunicatiemedia de laatste drie jaar met 4 miljoen dollar.

Europese Vrijhandelsakkoorden

Maar laten we ook de Europese Unie niet vergeten. Enerzijds is ze de grootste donor van Midden-Amerika. Maar anderzijds rolt ze de rode loper uit voor de Europese bedrijven door vrijhandelsakkoorden af te sluiten met Latijns-Amerikaanse landen of regio’s, met de bedoeling terrein af te snoepen van de VS.

Dat is al gelukt met Mexico en een jaar geleden ook met de Midden-Amerikaanse regio. Naast handelsvoordelen voor de rijke elites ginds, zal dit akkoord in de praktijk de reeds precaire situatie van de verarmde bevolking verder aantasten.

Met de regio van de Andes gaat het stukken moeilijker. De Europese Unie eist er een doorgedreven onderlinge integratie van de verschillende landen als voorwaarde om een akkoord te sluiten. En met Colombia en Venezuela is dat allesbehalve evident.

Opkomend volksverzet

Maar juist nu zien we volksverzet ontstaan in Honduras, aarzelend geruggensteund door de buurlanden die vrezen dat staatsgrepen in deze tijd weer terug zijn van weggeweest. Ze stuurden een duidelijk signaal naar de regering in Honduras door de afgezette president José Manuel Zelaya te benoemen als lid van het Parlacen (het Midden-Amerikaans Parlement), waardoor hij meteen ook onschendbaarheid geniet tegenover de Hondurese justitie die met hem politiek wil afrekenen.

Ook elders laat het volk zich niet doen. De bevolking van Ecuador en de regeringen van de omliggende landen stelden na een paar dagen een einde aan de poging tot staatsgreep. Inheemse volkeren organiseren zich om de strijd aan te binden met internationale mijnbedrijven.

Beducht voor de vervuiling en de vernietiging van het territorium kampeerden onlangs in Argentinië enkele honderden sociale bewegingen en inheemse organisaties op het Plein van de Twee Congressen, op het moment dat het Congres een nieuwe wet ter bescherming van de gletsjers zou goedkeuren.

Van hun kant zetten bedrijven alles op alles om de wet te blokkeren. Met de hakken over de sloot werd de wet ter bescherming van de gletsjers goedgekeurd ondanks de mediacampagne van de mijnbedrijven. Massale manifestaties tegen ondemocratische regeringsprogramma’s worden zowat overal een gewoon straatbeeld op het Latijns-Amerikaans continent.

Guido De Schrijver

Dit artikel verscheen in {KENTERINGen]digit, mei 2011. www.kenteringen.be