In Tunesië begonnen, overgeslagen naar Egypte, Jemen, Bahrein, Libië, Syrië, … lijkt het wel of Algerije het virus vlug in quarantaine heeft gezet en de grens over naar Niger, die het snel in transit naar Burkina Faso heeft doorgestuurd, waar het onmiddellijk aansloeg.

Of was het er al? Een eerste vraag is, waarom is het ‘VD-virus’ wel aangeslagen in Burkina Faso en niet in andere buurlanden? Die verkeren toch allemaal in min of meer dezelfde omstandigheden? Een tweede vraag is, waarom is het in Burkina Faso zo hardnekkig aangeslagen? Gaat het misschien om een variant, of zijn er specifieke oorzaken?

Transitland Niger

Waarom Burkina wel en die buurlanden niet? Transitland Niger heeft zijn crisis net een jaar geleden gehad en heeft zich dank zij een ‘verlichte’ militaire staatsgreep kunnen bevrijden van een ‘democratisch gekozen’ usurpator. Laatstgenoemde, die ‘slechts’ een tiental jaar aan de macht is geweest, was hard bezig zijn zakken en die van zijn clanleden rijkelijk te vullen met corruptiegeld verkregen uit de olie-exploratie en de mijnbouwconcessies.

Goed georganiseerde, geweldloos verlopen verkiezingen, waarvan de uitslag door alle partijen is geaccepteerd, hebben twee weken geleden een democraat aan de macht gebracht waarvan verwacht wordt dat hij op de goede lijn voortgaat.

Buurland Mali heeft twintig jaar geleden (maart 1991) een uitbraak van het ‘VD-virus’ gekend en is sinds die tijd met vallen en opstaan een democratische weg opgegaan, inclusief geweldloze wisselingen van de wacht. De verkregen vrijheid en democratie heeft echter geen immuniteit opgebouwd tegen corruptie, die echter af en toe wel met succes bestreden wordt in Bamako.

Compaoré: uniform verwisseld voor maatpak

Nu de tweede vraag, waarom zo hardnekkig toegeslagen in Burkina? In bijna alle landen van West-Afrika, Burkina Faso incluis, is sinds de jaren negentig een democratiseringsproces op gang gezet, met als vlaggendrager Ghana, dat in alle opzichten de beste resultaten heeft bereikt. Bijna al deze landen hebben militaire staatsgrepen gekend, gevolgd door militaire regimes, die uiteindelijk hebben plaats gemaakt voor regeringen van gekozen burgers.

Wat is er dan mis met Burkina Faso? Precies, in dat land heeft de president, Blaise Compaoré, die in 1987 door een bloedige machtsgreep aan de macht kwam, alleen zijn uniform verwisseld voor een maatpak. Vervolgens heeft hij zich met alle geoorloofde en ongeoorloofde middelen aan de presidentiële stoel vastgeklampt.

Dat proces is nu al 24 jaar aan de gang. In het begin was er nog sprake van slecht gecamoufleerde politieke moorden, huizen van tegenstanders die plotseling in brand vlogen, een populaire en kritische zanger die ‘toevallig’ een dodelijk ongeluk kreeg, en andere verdwijntrucs.

In 1999 liep dat helemaal uit de hand toen de moord op de onderzoeksjournalist Norbert Zongo tot zeer onverkwikkelijke juridische schijnprocedures en getuigenmoord heeft geleid, waarvan de terugslag nog steeds als een zwarte wolk boven het regime hangt.

Alle touwtjes stevig in handen

Onder het mom van vrijheid en democratie bouwde het regime een hele stellage op van democratische instituties en halve vrijheden, op een dusdanige wijze dat de aan de macht zijnde groep op alle gebieden van het sociale, politieke en economische leven de touwtjes in handen kreeg en nog versterkte.

De politieke partij van de president, de CDP, orkestreert dit geheel, andere partijen worden geduld, soms aangemoedigd of omgekocht, mits ze maar klein blijven, zodat het naar de buitenwereld lijkt of er democratie bestaat. Van de 120 parlementsleden behoren 11 tot de oppositie. Er is geen scheiding van de drie machten, iedereen moet dansen naar de maat die door de kliek van machthebbers, broederlijk geschaard om de president heen, wordt aangegeven.

De middelen van de staat worden gebruikt om verkiezingen te winnen, of veeleer, lokale leiders en hun kiezers om te kopen. Op economisch terrein is het niet anders. Waren de jaren negentig nog gekenmerkt door duistere praktijken van wapenhandel en gekonkel met rebellenleiders uit de regio, met name de oorlogsmisdadiger Charles Taylor, naarmate de conflicten opdroogden, ging men hoger op.

Zand in de ogen van goedwillende donoren

Geen enkele economische activiteit van enig belang, of hij is in handen van een machthebber(ster) van het regime. Na de maskerade van de democratische instellingen waarmee met name goedwillende donoren zoals Nederland en België jarenlang zand in de ogen is gestrooid – “het zijn zulke arme mensen, maar integer”- ging de president ook in de politiek ‘hoger op’ en ontwikkelde zich tot een soort van bemiddelaar voor politieke conflicten in de buurlanden.

De huichelachtige schijn druipt er van af als hij weer eens als ‘ervaringsdeskundige’ een paar van zijn door conflicten verscheurde collega’s uit buurlanden de mensenrechtenles voorleest en tot verzoening aanmaant. Het moet gezegd, niet geheel zonder succes, misschien erkennen zij zichzelf in deze wolf in schaapskleren?

Het is tegen deze achtergrond, dat het ‘VD-virus’ snel in Burkina Faso om zich heen heeft gegrepen. Ongetwijfeld hebben de gebeurtenissen in Noord-Afrika, waaraan de media ook in Burkina Faso ruimschoots aandacht hebben gegeven, hun invloed gehad op de massale uitingen van onvrede van verschillende groepen van de bevolking en ondanks de grote ongerustheid over de situatie in Ivoorkust, die pas sinds kort een oplossing heeft gevonden.

Burkinese burgers in Ivoorkust

Laten we niet vergeten dat er minstens drie miljoen Burkinese burgers in Ivoorkust wonen en daar tijdens het hele Gbagbo-bewind het doelwit zijn geweest van allerlei getreiter, afpersingen en machtsmisbruik.

Iedereen heeft wel een ‘parent’ in Ivoorkust. Hoeveel mensen zijn niet voor hun bestaan afhankelijk van de solidariteit van hun verwanten daar? Hoeveel economische activiteiten in Burkina, van hele kleine tot hele grote bedrijven, hebben niet hun oorsprong in kapitaalsvorming die daar zijn oorsprong heeft gehad? Dat laat niemand onverschillig.

Toch is er sinds december onrust in het land, toch zijn verschillende groepen van de bevolking in opstand gekomen tegen het onrecht hen aangedaan en om rechten op te eisen die hen door de machthebbers al jaren minachtend van de baan zijn geveegd.

Achtereenvolgens zijn de straat opgetrokken: middelbare scholieren, studenten, werkloze jongeren, gewone soldaten, de magistraten van de rechtelijke macht, leerkrachten en onderwijzend personeel, alle ambtenaren, de presidentiële garde, andere geüniformeerde corpsen, ernstig gedupeerde handelaren, … 

Chaos, maar de oorzaken zijn helder

De huidige situatie wordt door Peter Torrekens op de volgende manier samengevat: “Sinds enkele dagen is de stad, het hele land, in oproer. Veel geschiet van kalasjnikovs, zware wapens zelfs. Maar in feite zijn het de symptomen van de sociale malaise die al maanden, jaren aan de gang is. De situatie is misschien onduidelijk en chaotisch, maar de oorzaken ervan zijn klaar en helder:

1. De verarming van de bevolking, nog verergerd sinds 2008, na de internationale financiële crisis. Bijvoorbeeld: de soldij van een gewone soldaat is, sinds jaren, 25.000 CFA-frank/maand (nog geen 40 euro), overeenkomstig het minimumloon.

2. Slecht bestuur en verwaarlozing van de openbare instellingen, de universiteiten, het openbaar onderwijs, de gezondheidszorg, het leger,…

3. Ongeloofwaardigheid van het regime dat aan de macht is. Een president die liever vredesduif speelt in het buitenland, slecht voorbereide verkiezingen: slechts 4,5 miljoen kiezers waren ingeschreven (op een bevolking van 16 miljoen), waarvan er 1,5 miljoen effectief hebben gestemd bij de presidentsverkiezingen van november 2010. Jammergenoeg is ook de oppositie niet erg overtuigend.

4. Algemeen klimaat van affairisme en corruptie onder de groep van machthebbers rondom de president, zijn familieleden, de hogere ambtenaren, de hogere legerofficieren, …

5. Afwezigheid van een sociaal beleid. De plotseling omhoog gevallen burgerij investeert in pompeuze ‘grafmonumenten villa’s’, extravagante SUV’s, betaald met geld uit duistere bronnen. Er zijn weinig productieve, werkgelegenheid scheppende investeringen, waar het land grote behoefte aan heeft.”

Grove diefstal en vandalisme

Echter, de golf van geweld die de afgelopen weken over het land is gegaan, is zeer verontrustend, want de muiterij heeft de vorm aangenomen van grove diefstal en vandalisme. Het geweld geeft niet de indruk te worden geschraagd door een politieke hervormingsbeweging. Iedereen vraagt zich verwonderd af waarom het weldenkende deel van de natie totaal niet reageert, als het ware met stomheid geslagen, op de geschreven pers na (de enige pers die vrij is).

Is het land wel toe aan een echte democratische hervorming? Een ding is zeker, Blaise Compaoré komt sterk verzwakt uit deze crisis, zelfs als hij hem politiek overleeft. Dit zou een kans geven aan de oppositie om zich beter te organiseren en te versterken. Inmiddels heeft ook de economie een zware klap gekregen, is het internationaal vertrouwen afgezwakt, erg ongunstig voor een land waar de investeerders toch al niet staan te dringen in de rij.

Het keurmerk ‘integer’ is ernstig verbleekt. De nabije toekomst zal uitmaken uit welke hoek een nieuw elan zal opstaan, of is de tijd nog niet rijp?

Paul Kleene

Paul Kleene is een Nederlandse landbouwingenieur met een lange staat van dienst in West-Afrika. Hij werkte er voor diverse organisaties, NGO’s en internationale instellingen en woont nu in Ouagadougou.

Ouagadougou, 20 april 2011