Geen vrijblijvende cinema dus. En dat is al die jaren ook de belangrijkste doelstelling gebleven van het Brugse festivalteam achter Cinema Novo.

Beweging tegen de amusementsfilm

Eind van de jaren vijftig, begin jaren zestig van de vorige eeuw ontstond in Brazilië de zogenaamde Cinema Novo-beweging. Jonge cineasten verzetten zich tegen de al te commerciële amusementsfilm die ook in Brazilië de fors groeiende filmindustrie van die tijd domineerde. Onder invloed van de Italiaanse neorealistische film en de Franse nouvelle vague gingen cineasten sociale en politieke thema’s niet uit de weg.

Tegen de achtergrond van de toenemende spanningen in de Braziliaanse samenleving, die in 1964 zouden leidden tot de vestiging van de militaire dictatuur, speelde de Cinema Novo-beweging een belangrijke rol in de geëngageerde filmproductie. Vele cineasten kwamen in conflict met de militaire overheid en moesten noodgedwongen elders hun toevlucht zoeken of aan zelfcensuur doen.

Nieuwe bloeiperiode: de favela-films

Als economische groeipool met een grote interne markt van 190 miljoen inwoners is Brazilië nog altijd een belangrijk land op filmgebied. Het land staat samen met Mexico en Argentinië aan de top van de grootste filmproducerende landen van Latijns-Amerika. Zowel de federale overheid, de deelstaten als het staatsoliebedrijf Petrobras investeren in film, al dan niet in coproductie met buitenlandse instanties.

De laatste tien tot vijftien jaar beleeft de Braziliaanse film een nieuwe bloeiperiode met films die ook in de rest van de wereld tot commerciële successen hebben geleid. Vooral een superproductie als ‘Cidade de Deus’ van Fernando Meirelles, over het gewelddadige leven van jeugd- en drugsbendes in de favela’s van Rio de Janeiro; ‘Carandiru’ van Hector Babenco over de reusachtige gevangenisopstand van 1992 en diens bloedige onderdrukking of – recenter nog – het heel controversiële ‘Tropa de elite’ van José Padilha over de harde methodes van een elite politie-eenheid die in de strijd tegen de georganiseerde misdaad er zelf niet voor terugschrikt om de grens van de wettelijkheid ver te overschrijden, hebben daartoe zeker bijgedragen.

Toch zou het al te gemakkelijk zijn om de Braziliaanse filmproductie te beperken tot die overbekende ‘favela-films’ waarin geweld zo alomtegenwoordig is.

Zeer diverse thema’s uit Braziliaanse samenleving

Jonge cineasten zijn er de laatste jaren met vaak veel beperkter middelen in geslaagd om zeer diverse thema’s uit de moderne Braziliaanse samenleving aan bod te laten komen in hun films. Die extra in de focus plaatsen, was dan ook de belangrijkste doelstelling van de editie 2011 van Cinema Novo in Brugge. Een editie die het – net als die van vorig jaar – ook weer met minder financiële middelen moest stellen. Commerciële sponsors die afhaken en de overheid die in tijden van financiële crisis het ook nodig vindt te besparen op cultuur …

Aan de hand van 15 recente Braziliaanse films probeerde Cinema Novo een evenwichtig beeld te geven van de ontwikkelingen in de hedendaagse auteursfilm in Brazilië. Twee films waren er uiteindelijk niet omdat de kopie nooit op tijd in Brugge is geraakt, maar ook zonder die was het een bijzonder mooi overzicht.

Daarin kon de problematiek van de extreme sociale tegenstellingen en het bijbehorende geweld uiteraard niet ontbreken. De sociale budgetprent ‘5X Favela – Agora por nós mesmos’ is volledig gemaakt door jonge favelabewoners uit Rio de Janeiro. Zonder de harde werkelijkheid te verbloemen, willen ze een enigszins genuanceerder beeld geven dan dat van die superproducties die al te fors het geweld laten domineren. Kleine gebeurtenissen kan het leven de favellabewoners veranderen, zeker als ze zelf de touwtjes in handen nemen en er zelf over getuigen, zoals de titel al aangeeft.

Taboe van het racisme doorbroken

In ‘Proibido proibir’ (‘Verboden te verbieden’) uit 2006 vertelt Jorge Dúran het verhaal van enkele universiteitsstudenten uit Rio de Janeiro die vanuit hun aanvankelijk relatief onbekommerde studentenleventje geconfronteerd worden met de harde realiteit van de favela’s op de omringende heuvels.

Het racisme, waarvan vaak wordt beweerd dat het niet of nauwelijks zou bestaan in de veelkleurige Braziliaanse samenleving, krijgt in deze film een bijzondere wending wanneer Léon, de zwarte ‘modelstudent’ sociologie er zelf het slachtoffer van wordt. Als hij op eigen houtje het leven van de jonge Cacauzinho, die getuige was van een buitengerechtelijke executie door de politie, wil redden, loopt het volledig mis.

Léon wordt door deze traumatische ervaring die hij bijna met de dood bekoopt, militanter dan ooit om dit onrecht aan te klagen. De film is evenwel nooit zwaarwichtig omdat Dúran erin slaagt de karakterstudie van de drie protagonisten, die zich ook seksueel tot elkaar aangetrokken voelen, perfect in de film weet te integreren.

Middenklassefamilie

Chico Teixeira heeft met ‘A casa de Alice’ eveneens een film met sterk sociologische inslag gemaakt, maar – vrij uitzonderlijk – speelt deze film volledig in een middenklassefamilie uit São Paulo. De vrouwen in het huis van Alice, naast Alice zelf is er ook nog haar moeder, runnen het huishouden en de mannen, de echtgenoot van Alice die als taxichauffeur aan de kost komt en haar drie zonen, laten zich dat maar al te graag welgevallen.

De spanningen tussen de hoofdpersonages nemen toe en relaties lopen op de klippen. De schijnbaar harmonieuze verhoudingen blijken minder fraaie kantjes te verbergen. Een boeiende inkijk in het leven van een doodgewone familie. Alledaags, maar niet alledaags in beeld gebracht.

Eten, macht en seks

De realiteit komt ook in ‘Estômago‘ van regisseur Marcos Jorge aan bod, zij het wel via een fabel die als een flashback wordt verteld. Dankzij zijn kookkust kan het arme hoofdpersonage, Raimundo Nonato, zijn positie in de maatschappij geleidelijk aan verbeteren, zelfs in de gevangenis waar de gevangenen er een al even strakke hiërarchie op nahouden.

De vraag die als een rode draad door de film loopt: waarom is de schijnbaar heel zachtaardige Raimundo ooit in de gevangenis beland? Eten, macht en seks zijn de hoofdingrediënten van deze verrassende film, die ook een aanklacht is van de onrechtvaardigheid waarvan mensen buiten hun eigen wil het slachtoffer zijn.

Twee schitterende documentaires konden op veel belangstelling van het Brugse publiek rekenen: in de muziekfilm ‘Moro no Brasil’ gaat de Finse documentairemaker Mika Kaurismäki op zoek naar de wortels van de grote Braziliaanse muziektradities. Hij belandt in Pernambuco bij de traditionele muzikanten die de forró in ere houden, gebaseerd op ritmes en instrumenten die met de slavernij uit Afrika zijn meegekomen, maar ook de samba en andere hedendaagse muziekvormen hebben beïnvloed.

Kunst op een vuilnisbelt verandert mensen

Van een heel ander kaliber is de kunstdocumentaire ‘Waste Land’ of ‘Lixo Extraordinário‘. De film van Lucy Walker, Karen Harley en João Jardim verhaalt het alles behalve gewone kunstproject waarmee de bekende Braziliaanse fotograaf Vik Muniz ‘uitpakte’ in Rio de Janeiro.

Muniz werkte er samen met de honderden catadores, de mensen die op de Jardim de Gramacho, de grootste vuilnisbelt ter wereld even buiten Rio, de nog bruikbare dingen verzamelen en sorteren om ze alsnog te verkopen, aan de creatie van meer dan levensgrote fotografische beelden uit afval.

Geleidelijk aan verdwijnt het wederzijdse wantrouwen en kan het kunstproject de waardigheid van de deelnemers herstellen. Met de opbrengst van de veiligverkoop van de kunstwerken wordt de zelforganisatie en de opleiding van de catadores ondersteund. Hedendaagse kunst die de wereld kan veranderen?

Alleszins een meer dan aangrijpende documentaire die heel terecht al publieksprijzen won op diverse filmfestivals: Berlijn 2010, Amnesty International filmprijs & publieksprijs; Internationaal filmfestival 2010, Golden Space Needle Award; Sundance filmfestival 2010 publieksprijs, en publieksprijs op IDFA 2010; Nominatie voor een Academy Award 2011. In Brugge eindigde hij vijfde in de eindrangschikking van het publiek.

Andere Braziliaanse films die Cinema Novo 2011 op de affiche had:

Baile perfumado van Paulo Caldas & Lírio Ferreira (1997)
Cabra-cega van Toni Venturi (2004)
Eye of the Storm van Eduardo Valente (2009)
O sertão das memórias (Landscapes of Memory) van José Araújo (1996)
Os 12 trabalhos (The Twelve Labours) van Ricardo Elias (2006)
Spray (Pixo) van João Wainer & Roberto Oliveira (2009)
The Famous and the Dead van Esmir Filho (2009)