USPACOM-Commandant Robert Willard bezoekt op 15 december 2010 troepen in Afghanistan in het kader van het US Pacific Command (foto: USPACOM)
Essay, Nieuws, Wereld, Economie, Landbouw, Financiële crisis, Economische crisis, China, VS, Imf, Tmd, Wereldbank, Schuldenlast, Globalisering, Militarisering, Welvaartstaat, Kapitalisme, Neoliberalisme, Ecologische ravage, Systeemcrisis, Pacific Command, Groeilanden, Geopolitieke spanningen, SAP's, FAO -

Kapitalisme belandt in systeemcrisis

In een uiteenzetting op 18 november 2010, tijdens een conferentie te Madrid georganiseerd door de 'Fundación Instituo de Cultura del Sur', geeft Marc Vandepitte zijn visie op de financiële crisis.

dinsdag 21 december 2010 12:30
Spread the love

Het thema van deze conferentie (*) ‘De crisis van het kapitalisme, van de welvaartstaat en van arbeid’ beperkt zich meestal tot de recente geschiedenis en tot de economische sfeer. In deze bijdrage daarentegen wordt het  behandeld vanuit een langetermijnperspectief en in zijn verschillende dimensies.

Daarvan is de economie is ongetwijfeld de meest fundamentele dimensie, maar daarnaast zijn er minstens nog vier andere: sociaal, politiek, ecologisch en geopolitiek (militarisering en oorlog).

A. Economie: accumulatiecrisis

De essentie van het kapitalisme bestaat in de accumulatie van kapitaal, met als doel de maximalisering van winst. Dat gebeurt door individuele kapitalisten die elkaar beconcurreren en die de staat onderwerpen aan hun gemeenschappelijke belangen. Vanuit het perspectief op lange termijn kan men zien dat dit accumulatieregime een impasse heeft bereikt.

Winst wordt geproduceerd door arbeid. Een arbeider creëert een zekere hoeveelheid waarde die hoger is dan hetgeen hij of zij daarvoor ontvangt als loon. Die meerwaarde is de basis van de winst. Hoe lager het loon, hoe hoger de winst en omgekeerd. Drie andere factoren beperken de potentiële winst: de kost van de machines (technologie), de uitwisseling met de natuur (grondstoffen, energie, vervuiling) en belastingen.[1]

Doorheen de evolutie van het kapitalisme en in het bijzonder gedurende de laatste vijftig jaar, zien we dat deze vier factoren de winst gaandeweg beperken en ondermijnen.

1. Lonen. Als een gevolg van de geopolitieke situatie (de dreiging van het communisme) en van sociale strijd, stegen de lonen na de Tweede Wereldoorlog in de geavanceerde kapitalistische landen en bleven ze dat gestaag doen.

2. Technologie. Om de productiviteit te verhogen  -wat noodzakelijk is om te kunnen concurreren met de rivaliserende kapitalisten- verhoogde het aandeel van de technologie in het geheel van de investeringen, gaandeweg ten nadele van het aandeel van arbeid, de bron van winst.

3. Natuur. De toenemende productie en de hogere kapitaal/arbeid-verhouding hebben geleid tot schaarste van grondstoffen en energiebronnen. Dat leidde op zijn beurt tot hogere kosten. Vervuiling en afvalproductie veroorzaken eveneens meeruitgaven.

DeWereldMorgen.be

4. Belastingen. Sociale zekerheid, onderwijs en gezondheidszorg werden geleidelijk aan beter ontwikkeld. Die tendens is onomkeerbaar, maar heeft zijn prijs in de vorm van stijgende belastingen en dus minder winsten.

De trend van dalende winstvoeten verloopt niet lineair maar cyclisch, met hoogtes en laagtes. Op microvlak probeert elke kapitalist zoveel mogelijk te produceren en houdt daarbij de lonen zo laag mogelijk. Maar omdat het totaal van alle lonen de basis is voor de consumptie (koopkracht) van de bevolking, ontstaat er een tegenstelling op macrovlak: de productie wordt gemaximaliseerd, terwijl de consumptie geminimaliseerd wordt. Omdat er geen plan is om deze twee terreinen op elkaar af te stemmen, doen zich regelmatig crises van overproductie voor. Zulke crises komen neer op brutale en asociale zelfcorrecties van het systeem door middel van de eliminatie van de zwakste schakels.[2]

DeWereldMorgen.be

Om te ontkomen aan de langetermijntrend van dalende winstvoeten werden in het verleden minsten vijf ontsnappingsroutes uitgeprobeerd. Geen enkele met succes, integendeel, zij hebben de tegenstellingen enkel verder aangescherpt. Maar desondanks worden ze vandaag meer dan ooit nog toegepast.[3]

1. Neoliberalisme: was een offensief om de stijgende lonen en belastingen te counteren. Gunstig op microvlak (voor de individuele bedrijven), maar op macrovlak ondermijnde het neoliberalisme de globale koopkracht en leidde het tot een overproductiecrisis. De economische groei van de jaren 60 en 70 was hoger dan in de jaren 80, 90 en na 2000. Het neoliberalisme verminderde ook de mogelijkheden van de staat om tussen te komen, indien nodig. Tenslotte creëerde het de condities voor een complete financiële ontsporing.

2. Globalisering: de zoektocht naar goedkope arbeid, nieuwe markten en nieuwe investeringsmogelijkheden. De ineenstorting van het communisme in Oost-Europa, de hervormingen in China vanaf ’78 en de opkomst van de groeilanden gaven het kapitalisme wat ademruimte. Gedurende die periode – 1980 tot op heden – verdubbelde het aantal werknemers (bron van winst) binnen het kapitalistisch systeem, hielden goedkope producten uit de groeilanden (vooral China) de lonen laag en groeiden de buitenlandse handel en investeringen.

Het waren echter de groeilanden die veruit het meest profiteerden van de globalisering. De globalisering wijzigde en wijzigt m.a.w. de Nood-Zuidrelaties fundamenteel. Het is het begin van het einde van de economische dominantie van het Noorden, die vijfhonderd jaar geleden startte (zie verder).

3. Schulden: de creatie van nieuwe (virtuele) koopkracht. Deze ontsnappingsroute werd het eerst gevolgd na de oliecrisis van 1973. Toen werden petrodollars geïnjecteerd in ontwikkelingslanden, waardoor hun vraag steeg naar goederen en machines uit de geavanceerde landen van het Noorden. Het resultaat was een zware schuldcrisis vanaf de jaren tachtig.

De Structurele Aanpassingsprogramma’s van het IMF en de Wereldbank veroorzaakten een sociaal bloedbad in de meeste landen van het Zuiden, maar zaaiden in het geval van Latijns-Amerika de kiemen voor een linkse golf vanaf het einde van de jaren negentig.

De voorbije jaren werden door bijna alle regeringen van de rijke landen noodmaatregelen getroffen die in de nabije toekomst zullen leiden tot een torenhoge schuldenberg en een verzwakking van de munt.

4. Financiële explosie: op zoek gaan naar winst in de virtuele economie. Speculatie noch winst in de financiële sfeer creëren waarde. Ofwel creëren ze virtuele waarde ofwel romen ze waarde (winsten) af uit andere sectoren. De accumulatie van virtuele waarde leidt onvermijdelijk tot zeepbellen, die eerder vroeg dan laat uiteenspatten, met alle vernietigende gevolgen vandien. De financiële expansie heeft op dit moment zulke proporties bereikt dat ze in staat is de hele economie te ontwrichten.

5. Militaire expansie (VS). De markt van wapens en militaire uitrusting hangt niet af van de koopkracht van consumenten. Zelfs tijdens een crisis kan men de kapitaalaccumulatie – in specifieke sectoren – garanderen door het plaatsen van militaire orders. Bovendien is militair overwicht een beslissende factor om zijn invloedssferen te consolideren en de dominantie van de munt te beschermen, zeker op het moment dat de economische basis zwakker wordt. Dat geldt in het bijzonder voor de VS. Europa van zijn kant stelt zich op als de juniorpartner van Washington.

De militaire avonturen in Irak en Afghanistan kosten echter handen vol geld (bijna 2.000 miljard dollar) en hebben weinig of niets opgeleverd. De dollar is verzwakt en de geopolitieke invloed is verzwakt. Daarnaast hebben de militaire uitgaven het grote gat in de begroting nog gevoelig groter gemaakt. De militaire opbouw van de VS heeft niet langer een voldoende sterke economische basis. Er bestaat een serieus risico van overstretching.

DeWereldMorgen.be
Groeivoet van de VS[4]

Als je dit allemaal op een rijtje zet, dan zie je dat de essentie van het kapitalisme, maximale accumulatie en winstbejag, op het spel staat.

B. Sociale crisis: immoraliteit en inefficiëntie van het systeem

De wereld heeft nog nooit zoveel rijkdom geproduceerd. Indien de rijkdom gelijk verdeeld zou worden, dan heeft elk gezin met twee volwassenen en drie kinderen een maandelijks inkomen van 2.900 dollar [5].

Maar ondanks die rijkdom beschikt bijna de helft van de wereldbevolking niet over sanitair, heeft een op drie geen elektriciteit en een of vijf geen fatsoenlijk huis of drinkbaar water. De rijkdom is extreem ongelijk verdeeld en de kloof tussen rijk en arm blijft toenemen.

Elke wereldburger beschikt potentieel over 19 dollar per dag. Eén op vijf personen van deze planeet moet echter zien rond te komen met minder dan 1,25 dollar.

Zo’n 950 miljardairs hebben een gezamenlijk vermogen dat het jaarlijks inkomen van veertig procent van de wereldbevolking overtreft.[6] Elke koe in Europa wordt voor 900 euro per jaar gesubsidieerd. Dat is tweemaal het inkomen van een gemiddelde Afrikaan en 110 maal de ontwikkelingshulp per Afrikaan.[7]

Dit schandaal beperkt zich niet tot de ontwikkelingslanden. In de rijke landen heb je vergelijkbare ongelijkheden. In België is het gemiddelde beschikbare inkomen of koopkracht per inwoner – kinderen, volwassen, gepensioneerden – bijna 2000 euro per maand. Een gemiddeld gezin van twee volwassenen en twee kinderen heeft dus een potentieel (of m.a.w. het gemiddelde) van 7.700 euro per maand.[8]

Dat is een hoog bedrag. België is een van de rijkste landen ter wereld, maar ondanks die rijkdom is een op zeven inwoners arm, moet een op tien medische verzorging uitstellen of afzeggen wegens geldgebrek en is het niet ongewoon dat mensen tegen een onmenselijk ritme moeten werken voor amper 1.400 euro per maand.

Deze gegevens zijn geen excessen van het system, maar volgen rechtstreeks uit de logica ervan. Ze tonen aan hoe onethisch het eraan toegaat en dat is op zich al voldoende om het systeem in zijn geheel te verwerpen.

Maar het is niet alleen een kwestie van ethiek, maar ook van gebrek aan efficiëntie. Zeker, het is dankzij het historisch kapitalisme dat we vooruitgang hebben gekend en dat er een reusachtige ontwikkeling heeft plaatsgevonden, zij het dat die zeer ongelijk is verlopen.

Die ontwikkeling is zonder twijfel de historische rol van het kapitalisme. Maar op een bepaald moment heeft het kapitalisme zijn grenzen bereikt. Het is inefficiënt geworden en is niet langer in staat om die historische rol te blijven spelen.

Nog nooit was de kloof tussen wat mogelijk is en wat werkelijk gerealiseerd wordt, zo groot als vandaag. Twee voorbeelden die verwijzen naar essentiële levensvoorwaarden: voedsel en gezondheid.

FAO, de Voedsel en Landbouworganisatie van de VN, berekende dat een jaarlijkse publieke investering van 24 miljard dollar, aangevuld met privé-investeringen, zou resulteren in een verhoging van het jaarlijkse bruto wereldproduct met 120 miljard dollar.

De reden is dat de betrokken mensen dan langer en gezonder leven en dus meer kunnen produceren. Het omgekeerde is ook waar: omwille van de honger verliezen arme landen elkaar jaar 450 miljard dollar.[9]

Het te investeren bedrag is niet meer dan 8 procent van wat de boeren uit het Noorden jaarlijks aan subsidie ontvangen. Tussen haakjes: subsidies die de markten in het Zuiden ontwrichten en daardoor honger veroorzaken…

Maar terug naar de cijfers. Een jaarlijkse meeropbrengst van 120 miljard op basis van een investering van 24 miljard, dat is een return van 500 procent! En dan hebben we het nog niet over de miljoenen mensenlevens die gespaard zouden kunnen worden. Maar toch is het systeem niet in staat om daartoe de evidente en noodzakelijke investering te doen.

De gezondheidssituatie is al even hallucinant. Volgens de Wereld Gezondheidsorganisatie volstaat een jaarlijkse investering van 35 miljard dollar -of ongeveer 1 procent van de wat Europa en de VS jaarlijks uitgeven aan gezondheidszorg- om elk jaar 8 miljoen mensenlevens te redden. Die investering zou bovendien een return geven van minstens 360 miljard dollar.[10] Ook hier weer is het systeem niet tot deze levensnoodzakelijke investering in staat.

C. Politieke crisis: legitimiteit onder druk

Het vertrouwen en het geloof in het politieke stelsel gaan achteruit. Politieke partijen verliezen leden en de opkomst bij verkiezingen is laag. De populariteit van bijna alle zittende regeringen in het Westen is historisch laag.

Globaal gesproken is de steun voor de leidende politieke klasse tanend. In België, bijvoorbeeld, heeft nog slechts 17 procent van de bevolking vertrouwen in zijn politieke leiders.[11]

De uitkomst van de verkiezingen is onbestendig. Centrumpartijen verliezen terrein ten voordele van extremistische, populistische en/of xenofobe partijen. In de VS is de rechtse Tea Party de politieke uitdrukking van een diep wantrouwen t.o.v. de politieke elite.

Er zijn nog andere signalen die wijzen op een afkeer van het politiek establishment en/of een toenemend bewustzijn bij massaorganisaties, zoals de rellen in Parijs enkele jaren geleden, het verzet tegen de drastische besparingen in Griekenland en Ierland, de protesten in Groot-Brittannië, Frankrijk en Italië tegen hoger inschrijvingsgeld, en andere sluimerende conflicten.

Het is zeker nog te vroeg om te spreken van een totale ‘crisis’, maar er is wel degelijk een belangrijk verlies aan legitimiteit en stabiliteit. De legitimiteit van de heersende politieke klasse is gebaseerd op de hardnekkige illusie dat ze niet ondergeschikt is aan de klassenbelangen van de kapitalisten, maar integendeel bekommerd is om het welzijn van het algemeen belang.

Ze is ook gebaseerd op de relatieve hoge levensstandaard waar een meerderheid van het electoraat kan van genieten.

Maar beide voorwaarden kunnen verzwakken gedurende een aanslepende economische crisis of als gevolg van langdurige werkloosheid. En dat kan uitmonden in een echte politieke crisis, zoals dat gebeurd is in de jaren dertig.

De desastreuze gevolgen van de Washington Consensus, in scherp contrast met de indrukwekkende prestaties van China, veroorzaken een reële ideologische uitdaging voor het Westen en de geavanceerde landen.

Meer en meer landen kijken oostwaarts voor inspiratie. De onbetwistbare hegemonie van het Westers politiek en ideologisch model is voorbij.

D. Ecologische crisis

Het eindeloos winststreven is niet verenigbaar met de eindige grenzen van de natuur. Er is een fundamentele tegenstelling tussen het eindeloze streven naar winst en accumulatie aan de ene kant en de grenzen van de natuur aan de andere kant.

Zoals Friedrich Engels het al meer dan honderd jaar geleden zei: “We moeten onszelf niet te veel vleien met de menselijke overwinningen op de natuur. Want voor elk zo’n overwinning wreekt ze zich op ons”.[12]

Het eindeloze winstbejag ondermijnt het ecologisch systeem van de aarde en bedreigt het voortbestaan van de menselijke soort. Daarom is het kapitalisme in zijn bestaande vorm niet houdbaar.

Het is in dat verband belangrijk de aandacht te trekken op twee aspecten: de kwestie van de olie en de noodzaak van een wereldregering om het hoofd te bieden aan de ecologische bedreiging.

Het kapitalisme hangt voor zijn energieaanbod voor bijna 90 procent af van niet hernieuwbare bronnen. Binnen dat aanbod blijft petroleum zeer belangrijk omdat petroleum in heel wat toepassingen niet vervangen kan worden door elektriciteit of hernieuwbare energie.

Petroleum is en blijft nog steeds de meest essentiële energiebron, in het bijzonder voor het transport. Hij wordt ook gebruikt voor de productie van meststoffen, plastics, scheikundige producten, staal, enz.[13]

De volgende cijfers illustreren op een dramatische wijze voor welke uitdaging het kapitalisme staat. Op dit moment verbruikt de VS per inwoner dertien maal zoveel olie als India en China.[14]

Maar met de aanhoudende snelle groei van beide landen is het aannemelijk dat deze landen binnen twintig jaar per inwoner ongeveer een derde zullen verbruiken van de VS-hoeveelheid.

In dat geval zal de ontginning van olie met minstens 45 procent moeten toenemen. Als China en India per inwoner de helft zouden verbruiken – wat in pakweg 25 jaar wellicht het geval zou kunnen zijn – dan zou die ontginning zelfs met 75 procent moeten toenemen. Het is zeer twijfelachtig of dat haalbaar is.

Als dit scenario zich doorzet, dan mag men in de nabije toekomst sterke prijsstijgingen verwachten (die sterk aan de winsten zullen knagen) en ook groeiende geopolitieke spanningen. Het is geen toeval dat de VS 60 procent van hun marinevloot en 300.000 mariniers geconcentreerd hebben in de regio van de Stille Oceaan en dat de Pacific Command er actiever is dan ooit.

DeWereldMorgen.be
VS militaire steunpunten in de regio[15]

Milieuproblemen veroorzaken ‘externe’ kosten die, indien ze in rekening worden gebracht, de winsten aantasten. Daarom is een individuele kapitalist niet gemotiveerd om te betalen voor die kosten.

Dit probleem van externaliteit kan opgevangen worden door de nationale regeringen. Maar dit botst met de institutionele structuur van het kapitalisme. Staten zijn ondergeschikt aan de klassenbelangen van de kapitalisten en niet omgekeerd. Vandaar dat de sectoren die bedreigd worden door strenge milieumaatregelen, steevast grote druk uitoefenen op hun regeringen, meestal met succes.

Bovendien zijn individuele kapitalistische staten voornamelijk gemotiveerd om hun nationale kapitaalaccumulatie te maximaliseren, zodat de concurrentiepositie niet aangetast wordt.

Dat is de reden waarom geen wereldregering in staat is om de collectieve belangen van de planeet te vertegenwoordigen.[16] Dat is ook de reden waarom de milieuconferenties van Kyoto en Kopenhagen niet succesvol waren en onvoldoende om de fundamentele ecologische dreigingen het hoofd te bieden.

E. Geopolitieke crisis

Deze crisis tenslotte betekent het einde van gunstige condities voor het Noorden. De opgang van het kapitalisme vereiste de onderschikking van het Zuiden, omdat de snelle accumulatie in het Noorden gebaseerd was op slavernij en later op goedkope arbeid.

Die opgang was ook gebaseerd op de toegang tot goedkope grondstoffen, ongelijke ruil, een gunstige arbeidsverdeling, controle over sleutelsectoren in die landen en de hegemonie van de munt. De wereldmarkt (goederen, diensten en financiële producten) werd ondergeschikt, gemanipuleerd en gestructureerd ten gunste van de kernlanden van het kapitalisme.

Kolonisering – Latijns-Amerika in een eerste fase en Azië en Afrika in een tweede fase – was de politieke expressie van het accumulatieregime van de ontwikkelde kapitalistische landen.

Dit regime was heel gunstig voor de kernlanden en ongunstig voor de perifere, uitgebuite staten. Met andere woorden, de opgang van het kapitalisme viel samen met de neergang van de landen van het Zuiden.

Het koloniaal regime duurde tot de jaren vijftig uit vorige eeuw. Van dan af wijzigde de situatie, vooral in Azië. Om het communisme in die regio (China, Vietnam, Korea) in te dammen werden enorme bedragen geïnvesteerd in verschillende landen: Japan, Zuid-Korea, Taiwan, Indonesië, Maleisië…

Dat wijzigde de economische balans ten gunste van dit continent. Maar deze tendens werd nog op een spectaculaire wijze versneld door de hoge groeivoeten van landen met een zeer grote bevolking (India en China). Het gevolg is dat het zwaartepunt van de wereldeconomie aan een behoorlijk snel tempo verschuift in de richting van Azië.

Ook in Latijns-Amerika en Afrika kennen heel wat landen een hogere economische groei dan de geavanceerde landen.

DeWereldMorgen.be
[17]

DeWereldMorgen.be
[18]

Een belangrijke groep ontwikkelingslanden, gezamenlijk goed voor meer dan de helft van de wereldbevolking, is dus langzaam zijn economische achterstand t.o.v. het Noorden aan het wegwerken.

Maar dat betekent ook dat de politieke krachtsverhoudingen wijzigen. De landen van het Zuiden worden meer assertief en sluiten onderlinge – voor hen gunstige – allianties.

Voor het eerst in het moderne tijdperk hebben relatieve arme landen wereldwijde invloed. Die oefenen ze uit door middel van investeringen, kredietverschaffing en hun opstelling in internationale conferenties of instellingen.

Tezelfdertijd verliest het Noorden zijn greep op het Zuiden. De condities die verantwoordelijk waren voor de opgang van het Westen verdwijnen geleidelijk, een voor een, inclusief de dominantie van de munt.

De enige dominantie die het Noorden en in het bijzonder de VS nog hebben t.a.v. het Zuiden, is militaire macht. De recente geschiedenis toont echter aan dat die relatief is. Meer nog, op lange termijn is de overstretching van de VS onhoudbaar.

De neergang van het Zuiden was de voorwaarde voor de opgang van het kapitalisme. Men kan zich dus de vraag stellen of de opgang van het Zuiden zal leiden tot de neergang of zelfs ondergang van de kapitalistische wereldeconomie.

Anders gezegd: kan het kapitalisme de opgang van het Zuiden overleven? Velen zijn geneigd deze vraag negatief te beantwoorden.

Marc Vandepitte

Marc Vandepitte is filosoof en auteur.

(*) Andere deelnemers aan deze conferentie waren Roberto Savio, Susan George, Ricardo Petrella, Rémy Herrera, Walter Stahel, Eduardo Estévez Martín en Guy Bajoit. De conferentie was gepatroneerd door acht deelgemeenten van Madrid.

Bibliografie

Amin S., Obsolescent Capitalism, Londen 2003.
Amin S., ‘Ending the crisis of capitalism or ending capitalism in crisis?’, april 2010, http://www.udsm.ac.tz/store/2010-4-22-8-28-29_sa%20lect%201%20dar%20apr%202010.pdf.
Arrighi G., Adam Smith in Beijing. Lineages of the Twenty-First Century, Londen 2007.
Bello W., ‘The global collapse: a non-orthodox view’ in Philippine Daily Inquirer, 11 februari 2009.
Dierckxsens W., La crisis mundial del siglo XXI: Oportunidad de transición al poscapitalismo, Bogotá 2008.
Halper S., The Beijing Consensus: how China’s authoritarian model will dominate the twenty-first century, New York 2010.
Houtart F., Deslegitimar el capitalismo. Reconstruir la esperanza, Caracas 2007
Kurz R., Der Kollaps der Modernisierung, Frankfurt 1991.
Li M., The Rise of China and the Demise of the Capitalist World-Economy, New York 2008.
Vandepitte M., De kloof en de uitweg. Een dwarse kijk op ontwikkelingssamenwerking, Berchem 2004.
Wallerstein I., The essential Wallerstein, New York 2000.

Noten

[1] Wallerstein I., The essential Wallerstein, New York 2000.
[2] Bello W., ‘The global collapse: a non-orthodox view’ in Philippine Daily Inquirer, 11 Februari 2009.
[3] Financial Times, 27 october 2010, p. 11.
[4] The Economist, 27 Februari 2010, p. 45.
[5] Figures of 2008, PPP , based on UNDP, Human Development Report 2010, New York 2010.
[6] Berekend op basis van The Economist, ‘The world’s richest people’, 17 maart 2007, p. 110 en UNDP, Human Development Report 2010.
[7] UNDP, Human Development Report 2003, New York 2003, p. 153.
[8] Gebaseerd op UNDP, Human Development Report 2010, p. 210. Die cijfers beantwoorden niet aan onze ervaring omdat we bij ‘inkomen’ spontaan alleen denken aan het salaris of een vervangingsinkomen. Maar er zijn ook nog aanzienlijke inkomens uit vermogens en winsten. Het gaat weliswaar over een beperkte groep mensen, maar die inkomens zijn bijzonder hoog, waardoor ze de gemiddeldes heel sterk naar boven trekken.
[9] FAO, State of Food Insecurity in the World 2004, Rome 2004, p. 5; http://www.hungerfreeplanet.org/news/hunger-costs-poor-countries-450-billion-a-year.
[10] UNDP, Human Development Report 2003, p. 98 & 101.
[11] De Standaard, 17 maart 2010.
[12] Engels F., Dialektik der Natur, MEW 20, Berlijn 1962, p. 452.
[13] Li M., The Rise of China and the Demise of the Capitalist World-Economy, New York 2008, p. 148-9.
[14] British Petrol, BP Strategical Review of World Energy 2010, June 2010, p. 11.
[15] The Economist, 19 november 2005, p. 22.
[16] Li M., op. cit., p. 144.
[17] The Economist, 21 januari 2006, p. 66.
[18] The Economist, 27 februari 2010, p. 72.

dagelijkse newsletter

take down
the paywall
steun ons nu!