Nieuws, Wereld, Economie, Milieu, Ontwikkeling -

Het Zuiden wil delen in de koek. Maar dan andere koek

Een pleidooi voor 'welvaart zonder groei', dat is wat TIm Jackson op 22 september hield in Antwerpen, bij de voorstelling van zijn gelijknamige boek. (zie verder onderaan bij 'Lees ook') MO* journaliste Alma De Walsche vulde aan met de kijk vanuit het Zuiden. Dat Zuiden is immers het spiegelbeeld van deze groeimythe, de donkere kant van de medaille.

maandag 27 september 2010 13:53
Spread the love

We zijn in een impasse geraakt: onze huidige economie en alles wat daarmee samenhangt, is gegrondvest op de idee van constante economische groei. Maar nog meer groei brengt de planeet in gevaar en creëert instabiliteit. “Het moet anders” zegt Tim Jackson in zijn boek “Welvaart zonder groei”.

“Elke beschaving klampt zich vast aan een mythe. Onze mythe is die van de permanente economische groei”, zo opent het boek van Tim Jackson. Het Zuiden roept ons op om de collectieve blindheid te doorbreken en werk te maken van alternatieven. Er is in het Zuiden ook een schat aan kostbare en inspirerende kennis aanwezig. Maar: de tijd dringt!

1. Noord en Zuid, een siamese tweeling

Wanneer we het hebben over “de mythe van permanente groei”  als wezenskenmerk van ons Westers beschavingsmodel, kunnen we niet anders dan daar onmiddellijk bij vermelden dat zowel de welvaart en luxe gerealiseerd in het huidige model als de permanente groei vandaag, opgebouwd zijn op de kap van het Zuiden. Noord en Zuid zijn in dit thema met elkaar verbonden als een siamese tweeling, twee kanten van dezelfde medaille.

Het model van ontwikkeling in de industrielanden zou er vandaag heel anders uit zien zonder de energie en grondstoffen die we buiten ons eigen territorium zijn gaan halen. Petroleum, mineralen en grondstoffen. Tot op vandaag leggen we beslag op de grond van het Zuiden: boomplantages voor papier en tuinmeubelen, grond voor de veeteelt, voor veevoer, voor bloemen, boontjes en biobrandstoffen. En die race gaat aan een hels tempo door!

Het gaat hier om verborgen stromen, die niet of nauwelijks  in rekening worden gebracht  maar die sociaal en ecologisch een zware impact hebben en onuitwisbare sporen nalaten. Joan Martinez Alier spreekt in dit verband niet alleen over een “race to the bottom”, maar ook “stuck to the bottom”, landen komen in een situatie terecht waarin ook alle veerkracht ontnomen wordt om ooit aan ontwikkeling te bouwen!  Behalve energie en grondstoffen en grond, wordt hen ook de toekomst ontnomen.

Het gaat hier om een zeer groot marktfalen en een slechte boekhouding!
Je zou kunnen stellen dat sommige landen -de groeilanden China, India of Brazilië- er toch in gelukt zijn om bepaalde bevolkingsgroepen uit de armoede te tillen. Maar dat is nauwelijks een troost, omdat ook dit model onduurzaam is en omdat ook daar slechts een beperkte groep baat heeft bij de groei. Bv het nationale en internationale protest tegen de bouw van de Belo Monte stuwdam in Brazilië (en zovele andere stuwdammen en infrastructuurprojecten) wijst er ook op dat ook daar dit model conflicten oproept.

2. De Urgentie van een ander beschavingsmodel

Op ecologisch vlak zijn de grenzen bereikt. World overshoot day viel dit jaar al op 21 augustus. 

* Wat de grondstoffen betreft (sources) :  in verschillende landen in het Zuiden stelt men vast dat de schaars overgebleven grondstoffen zich bevinden precies op de hotspots van de biodiversiteit, die ook samenvallen met de plaatsen waar inheemse gemeenschappen wonen. De ontginning daarvan leidt tot een aanslag op de inheemse leefgemeenschappen en een schending van de biodiversiteit.

Bovendien doet die schaarste zich voor, precies op een ogenblik dat ook een aantal groeilanden meedingen op die markt. Dat alles zorgt voor diepe verstoring van ecosystemen (cf Deepwater Horizon!)  en voor sociale stress-situaties om toegang te krijgen tot bepaalde gebieden.  (De problematiek rond mijnbouw & schending van mensenrechten in het Zuiden is daarvan een sprekend voorbeeld . )

* Wat de vervuiling betreft  (sinks):  – er is een verzadiging in de opnamecapaciteit van de veroorzaakte vervuiling.  Vervuiling rond de mijnsites, vervuiling door de petroleumontginning en de klimaatopwarming als duidelijkste en meest ingrijpende planetaire voorbeeld.  De impact van de opwarmende aarde is  ook nu al het sterkste voelbaar  in de ontwikkelingslanden; met extreme droogtes en hevige moessons, extreme “El Niño” in de Andes; 8 op 10 slachtoffers van extreme weersomstandigheden vallen in het Zuiden.
 
Op Sociaal vlak hebben we een onhoudbare situatie gecreëerd:

* Migratie: economische en milieuvluchtelingen (tussen de 200 miljoen en een miljard tegen 2050, met felle discussies over erkenning van “milieuvluchteling”) zullen in de toekomst ongetwijfeld zorgen voor demografische verschuivingen die moeten gemanaged worden.

* Genoemde ecologische problemen veroorzaken conflicten door stress-situaties (grondproblemen, veroorzaakt door landgrabbing, mijnbouw, verontreinigd water, vervuilde lucht…- ) 

* Het beeld van welvaart dat we hebben gecreëerd en dat voor miljoenen mensen onbereikbaar is, leidt tot situaties van onrecht,  maar ook van frustratie, illegaliteit, geweld en “ontmenselijking” – miljoenen mensen zitten opgesloten in een leven zonder perspectief!

cf Jackson:  “De mythe van de groei heeft ons bedrogen. Ze heeft het miljard mensen bedrogen die dagelijks moeten leven van de helft van de prijs van een kop koffie. Ze heeft de kwetsbare ecosystemen bedrogen, waarvan we voor ons overleven afhankelijk zijn. En ze heeft ook zichzelf op spectaculaire wijze bedrogen door niet de economische stabiliteit te brengen die ze beloofd had, en het levensonderhoud van mensen veilig te stellen. “

3. Een radicale omslag is nodig

Stilaan groeit wel het besef dat we aan onze ecologische grenzen zitten en dat klimaatverandering een ernstige bedreiging is, maar de oplossingen die men naar voor schuift, liggen binnen dezelfde logica.  En heel vaak betaalt het Zuiden opnieuw het gelag bij de voorgestelde “oplossingen”.

Enkele voorbeelden dat we niet goed bezig zijn: 

* Klimaat: waarom talmen in de discussie om van 20 naar 30 procent reductie te gaan? Wij voelen niet de urgentie van de Kleine Eilandstaten. Volgens het IPCC moeten we naar 40 procent tegen 2020!

* Business Europe vraagt in een brief aan het Belgische voorzitterschap om toch niet naar de 30 procent CO2 reductie over te stappen.  Terwijl studies hebben uitgewezen dat het zelfs meer oplevert om naar de 30 procent te gaan:  economisch (een stimulans voor de groene economie), voor gezondheid, en  voor de prijs van een ton CO2 . 

* biobrandstoffen bedreigen voedselzekerheid in het Zuiden;  Jean Ziegler noemt het : “een misdaad tegen de menselijkheid”

* emissiekredieten: gesjoemel met bedrijven die winst maken;

* CDMs, “mechanismen voor schone ontwikkeling” die aanleiding zijn voor fraude en misbruik;
Sommigen noemen deze benadering  van de klimaatproblematiek een lekke ballon, omdat uiteindelijk de emissies gewoon blijven stijgen !
Het is een vorm van collectieve blindheid, terwijl we van onszelf vinden dat we toch zo rationeel bezig zijn.  

4. “Het moet anders”

Maar hoe?  Jackson stelt:  geen revolutie, want in situaties van stress en onzekerheid is het geen goed idee dat de houvast van de instellingen wegvalt.
*Contractie en convergentie: dat is zeer belangrijk: onze voetafdruk moet drastisch naar omlaag, opdat de landen in het Zuiden nog groeiruimte zouden kunnen hebben. Maar dit alleen volstaat niet. Er is ook een paradigmaverandering nodig.

Cf Rajendra Pachauri: “we can’t support lifestyles even remotely like those in Europe and North America. We need policy initiatives that assures this doesn’t happen. But the movement has to take place in both hemispheres. Awareness has to be raised in both the East and the West to deglamorize unsurvivable consumerism.”

Jackson heeft het over  “ het herdefiniëren van welvaart, voorbij materieel genot en materiële zaken.  Welvaart is gelegen in kwaliteit van ons leven, in de gezondheid en het geluk van onze families. In de kracht van onze relaties en in het vertrouwen dat we hebben in onze gemeenschap.”

Met het oog op het Zuiden, is het werk van Asunción Lera en haar onderzoeksgroep aan de universiteit van Bergen, in Noorwegen, inspirerend. Lera  stelde in een interview in MO* (juni 2010): “het klimaatprobleem is geen milieuprobleem. We kunnen het klimaatprobleem niet oplossen zonder fundamenteel nieuwe ideeën over ontwikkeling, welzijn en vooruitgang.’ We moeten het concept “vooruitgang” herdefiniëren.

5. WIJ moeten het doen

*We hebben de keuze tussen klimaatapartheid of solidariteit; 
   (“Verhoog de dijken, maar eerst voor de rijken”)
Precies tijdens de huidige financiële crisis merkt men dat het zelfbehoud groter is dan de solidariteit. Voor de landen in het Zuiden is het wachten op de beloofde klimaatfondsen “tot de economische situatie weer wat beter is”!

* Omwille van onze ecologische schuld

* Omdat ons welvaartsmodel nog steeds als icoon geldt voor de ontwikkelingslanden

* Omdat we over veel meer middelen beschikken

* Omwille van het mens- en wereldbeeld dat we willen gestalte geven, omwille van de menselijke soort:  wie zijn we eigenlijk, als mens? Omwille van onze invulling van zinvol leven.

6. Solidariteit 

Willen we tot een nieuw begrip komen, is het belangrijk om voorbij het westerse ethische denken te gaan en het denken in termen van “wij” en “zij” te doorbreken.

Asunción Lera: ‘ De armoede is geen probleem van de armen in Noord en Zuid, het is een probleem van de rijken in Noord en Zuid. We lossen dat probleem niet op met liefdadigheid en geld dat we over hebben. We moeten uitgaan van ieders rechten en van “de verantwoordelijkheid om te beschermen ” (“Responsability to Protect”).  Van een veel dieper verstaan van ontwikkeling en vervulling.  
 
Rechten en Human Security
Lera baseert zich op het concept van rechten en “Human Security”
cf UN Commission on Human Security: Human security means protection of fundamental freedoms – freedoms that are the essence of life. It means protecting people from critical and pervasive threats and situations. It means using processes that build on people’s stengths and aspirations. It means creating political, social, environmental economic, military and cultural systems that together give people the building blocks of survival, livelihood and dignity.

• Het is  een instrument om de reacties op klimaatverandering te focussen op “global justice”.

• Het vertrekpunt is de intrinsieke waarde en  de waardigheid van elke mens.  Het gaat over kansen voor iedereen om een vervullend leven te hebben; het concept creëert ruimte voor waarden, geloofsovertuiging en respect voor het andere wereldbeeld van de mensen;

• Concreet gaat dit veel verder dan de millenniumdoelen; Lera stelt voor:  de onmiddellijke uitroeiing van extreme armoede, het opbouwen van een stevig systeem van sociale zekerheid en sociale bescherming, en het minimaliseren van ongelijkheden.

— dit is een benadering die veel breder en diepgaander is dan de huidige theorie en praktijk in armoedebestrijding  en een verschuiving van de op de markt gebaseerde oplossingen voor klimaatverandering; deze kijk wijst opnieuw op politieke verantwoordelijkheden.
 
The responsability to protect” : “We moeten nadenken over wat het betekent om te leven op een eiland van weelde en veiligheid, omringd door mensen in ellende en kwetsbaarheid.”(Lera)

De term komt uit de humanitaire hulpverlening en is ontwikkeld in oorlogssituaties.
Als mens hebben we de plicht om wie kwetsbaar is en bedreigd, te beschermen, ook tegen klimaatverandering en ook preventief, tegen de impact die nog zal komen.

Cf: Human Development Report 2007-2008: Fighting Climate Change. Human Solidarity in a Divided World” — stelt de vraag naar een andere ontwikkelingsfilosofie en een ander concept van vooruitgang.

Deze twee benaderingen samen – rechten en verantwoordelijkheid – zijn niet alleen belangrijk  om hun uitgangspunt- de intrinsieke waarde en waardigheid van elke mens-, maar ook om een cultuur van solidariteit en globale sociale cohesie op te bouwen.

7. Belang van Creativiteit

De wetenschap heeft zijn werk gedaan, al is er uiteraard nood aan steeds verder onderzoek.

De politici blijven echter duidelijk achterwege. Maar, zoals José Saramago ooit zei in een vroeger MO* interview: “een samenleving kan alleen maar grote figuren voortbrengen, als daar het “klimaat” voor heerst  in die samenleving; de “groten” van de geschiedenis,  zijn als het ware exponent van hun omgeving.” 
Iemand die ons in die zin vandaag erg kan inspireren is Paulo Freire  en zijn “pedagogie van de onderdrukten”.  Zijn denken rond “vervreemd bewustzijn” en opvoeden tot bevrijding”  kan ons inspireren om uit dit marktdenken te breken en opnieuw vrij te worden in ons denken.
 
 “Opvoeding werkt als een instrument  om de jongere generatie te integreren in de logica van het bestaande systeem en zo die generatie aan te passen aan dat systeem. Ofwel is opvoeding een praktijk van bevrijding, het middel  waarmee mannen en vrouwen kritisch en creatief omgaan met hun realiteit en zo ontdekken hoe ze kunnen deel worden van de veranderingsprocessen van hun leefwereld.” (PF)

8. Alternatieve kennis

We gaan er al te zeer vanuit dat het WTK-bestel  (het pact tussen wetenschap, techniek en kapitalisme) het enig mogelijke kader is om deze planeet en haar samenlevingen in te richten.
Het Zuiden is echter ook drager van alternatieve kennis en alternatieve ontwikkelingsmodellen.

*Buenaventura do Souza Santos pleit in dit verband voor “cognitieve rechtvaardigheid”: het waarderen van “andere” kennis dan de Westerse. Vandaag, meer dan ooit, is er nood aan die kennis, die een bron van inspiratie kan zijn op het vlak van adaptatietechnieken,  watermanagement, ecologische landbouwmethodes, ecologische en sociale buffers, sociale netwerking, gemeenschapsopbouw….

* Gustavo Esteva (ea; leerling van Ivan Illich) pleiten voor de erkenning van “alternatieve moderniteiten”: een nieuwe invulling van vooruitgang, maar ook met ruimte voor diversiteit in modellen, aangepast aan de natuurlijke en culturele omgeving. 

Ik zou iedereen willen oproepen om tot die nodige katharsis te komen en het klimaat te creëren om daadkrachtige politici te laten opstaan, met zin voor verantwoordelijkheid voor Noord én Zuid, voor de huidige en de komende generaties.

 “Als de hoop weg is gaat de collectieve zin verloren. Dan wordt de moraliteit zelf bedreigd. Het is van vitaal belang dat we het instrument in orde krijgen.”  (Tim Jackson)

Alma De Walsche, september 2010

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op MO*

take down
the paywall
steun ons nu!