Volgens het woordenboek is xenofobie “angst voor of haat jegens vreemdelingen of buitenlanders, of tegen om het even wat dat vreemd of buitenlands is.” Die plaag lijkt overal in de wereld te bestaan. Het gebeurt echter slechts zelden dat het grotere groepen mensen aansteekt. Dat is precies wat nu gebeurt.
Maar wat is dat, een vreemdeling? Tegenwoordig lijkt het erop dat het gegeven waarmee we ons het sterkst identificeren, de staat is waartoe we behoren. Zoiets heet nationalisme of patriottisme. Sommige mensen zetten patriottisme niet op de eerste plaats, maar zij lijken een minderheid te vormen.
Natuurlijk kunnen nationalistische gevoelens naargelang de context op heel uiteenlopende manieren tot uiting komen. In een kolonie wordt nationalisme een roep om bevrijding van de koloniale onderdrukking. Dat is ook het geval in een minder uitgesproken koloniale verhouding, waarbij een land formeel onafhankelijk is, maar in de schaduw leeft van een sterkere staat, en zich onderdrukt voelt.
Maar ook in dominante staten kan nationalisme hoogtij vieren. Men claimt dan technische en culturele superioriteit, die, zo denkt men, het land het recht geeft om standpunten en waarden aan zwakkere staten op te leggen.
Nu kunnen we het nationalisme van de onderdrukte natuurlijk toejuichen als zinvol en waardevol, en het nationalisme van de sterke, die onderdrukt, als waardeloos en schadelijk. Maar zo eenvoudig ligt het niet. Er is namelijk nog een derde omstandigheid waarin xenofoob nationalisme de kop kan opsteken: als de bevolking van een land voelt of vreest dat dat land aan kracht verliest, dat het er op de één of andere manier ‘bergaf mee gaat’.
Dat gevoel van ‘nationale achteruitgang’ wordt uiteraard onvermijdelijk versterkt in economisch moeilijke tijden, zoals nu. Het hoeft dus niet te verbazen dat in verschillende landen over de hele wereld vreemdelingenhaat een steeds grotere rol speelt.
In de Verenigde Staten, bijvoorbeeld, wil de zogeheten Tea Party “het land terug in handen nemen”, en “Amerika en haar eer herstellen”. Op een massabijeenkomst in Washington op 28 augustus, zei organisator Glenn Beck: “Als ik naar de problemen in ons land kijk, denk ik eerlijk gezegd dat we de hete adem van het verval al in onze nek voelen, en nergens in de politieke wereld wordt er ook maar aan gedacht om dat op te lossen.”
In Japan omcirkelde een nieuwe organisatie, de Zaitokukai, in de afgelopen decembermaand een Koreaanse basisschool in Kyoto, met de eis om “de barbaren te verdrijven”. De leider van de groepering zegt dat hij zich heeft laten inspireren door de Tea Party. Ook hij gelooft dat zijn land lijdt onder een verminderd respect op het wereldtoneel, en dat het in de verkeerde richting evolueert.
In Europa maken, zoals bekend, in bijna elk land partijen opgang die vreemdelingen uit het land willen verjagen en het land willen teruggeven aan alleen de zogeheten ‘echte’ inwoners – hoewel het niet helemaal duidelijk is sinds hoeveel generaties iemands voorzaten al in het land moeten wonen, om van hem of haar een ‘echte’ inwoner te maken.
De landen uit het Zuiden (Latijns-Amerika, Afrika en Azië) zijn evenmin immuun voor dit gegeven. Het is onbegonnen werk om alle voorvallen op te sommen waarbij vreemdelingenhaat zijn afstotelijke kop opstak.
Een klaagzang beginnen, heeft geen zin. Veel zinvoller is het om ons af te vragen of er iets kan gedaan worden om de schadelijke gevolgen van vreemdelingenhaat tegen te gaan. Sommigen denken dat we haatslogans moeten overnemen, hen in afgezwakte vorm herhalen, en gewoon wachten tot de storm weer gaat liggen als het economisch opnieuw wat beter gaat. Dat is wat gevestigde rechtse en centrumrechtse partijen doen.
Wat doen nu de linkse en centrumlinkse partijen? Op enkele uitzonderingen na lijken die in hun schulp te kruipen. Ze lijken bang dat ze andermaal gebrandmerkt zullen worden als ‘onpatriottisch,’ en ‘cosmopolitisch’, en nog vóór de storm gaat liggen door de extreemrechtse vloedgolf weggespoeld zullen zijn. Soms gaan ze zelfs mee met die stroom. De geschiedenis van fascistische partijen is doorspekt met verhalen over ‘linkse’ leiders die fascisten zijn geworden. Zelfs Benito Mussolini, de man die het woord ‘fascist’ zowat heeft uitgevonden, maakte een dergelijke evolutie door.
De bereidheid om egalitaire waarden volledig te omarmen, met inbegrip van het recht dat allerlei soorten gemeenschappen hebben op autonomiteit in een nationale politieke structuur die instaat voor wederzijdse tolerantie van de verschillende autonomieën, is een politiek erg moeilijke positie – moeilijk om te omschrijven, en moeilijk om te verdedigen. Maar het is waarschijnlijk de enige die op lange termijn hoop biedt voor het overleven van de mensheid.
Immanuel Wallerstein
Vertaling uit Engels door Steven Haerens
