Toch schuilt er een zekere waarheid in al die Hollywoodfilms. Raf Jespers klaagt in zijn boek aan hoe de privacy van de burgers de voorbije tien jaar zwaar onder druk is komen te staan. Chiraz Laffet had voor Kif Kif een gesprek met Raf Jespers. 

Kunt u mij een korte samenvatting geven van uw boek?

Raf Jespers: “De bedoeling van het boek is om aan de mensen uit te leggen dat er in Europa stilaan een ‘Big Brother-staat’ wordt opgericht, namelijk een staat die probeert om alle burgers onder controle te houden. De zogenaamde ‘controlestaat’ of ‘toezichtstaat’.”

U wilt eigenlijk de mensen bewust maken van wat er gaande is in Europa en hen erop wijzen dat dit niet alleen mogelijke Hollywoodscenario’s zijn?

Raf Jespers: “Inderdaad. Mijn boek is geen science fiction, maar non fictie. Het is de realiteit. Het is volgens mij voor het eerst in de geschiedenis technisch mogelijk om bijna iedereen permanent onder controle te plaatsen.”

“Vroeger wilden sommige regimes dat ook wel en was het in mindere mate aanwezig (zoals een controleur met een deukhoed die op een hoek van de straat stiekem mensen stond te controleren).”

“Tegenwoordig kan je dankzij de technologische revolutie mensen van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat permanent controleren. Ik zeg niet dat de overheid het doet, maar wel dat het mogelijk is. Via de gsm je opgespoord worden, wat je op een computer doet, laat sporen achter en kan worden getraceerd, enz… Met slimme programma’s kan je databanken doorploegen om een profiel van mensen te maken.”

U schrijft in uw boek dat supermarkten via klantenkaarten een profiel kunnen aanmaken over bepaalde voorkeuren van klanten?

Raf Jespers: “Colruyt maakt nu al op basis van de klantenkaarten op maat van de klant gesneden reclame. Klantenkaarten houden bij wat je koopt. Jouw voorkeuren zeggen veel over je persoonlijk leven. ‘Wat eet je graag?'”

“Bepaalde migrantengroepen kopen voedingsmiddelen die autochtonen niet altijd kopen. Zo kan een supermarkt zelfs etnische profielen maken. Deze week verscheen er nog een wetenschappelijke studie die aantoont dat op basis van hersenscans het koopgedrag van mensen kan worden gedetecteerd.”

Zelfs bij een sollicitatieprocedure zou een dergelijke scan kunnen aantonen of iemand neigingen vertoont voor psychoses. Is dat niet wat vergezocht?

Raf Jespers: “Ja, dat is allemaal nog een beetje science fiction, maar het gaat wel in die richting. Tussen dit en vijf jaar, misschien onderschat ik het nog, want ze zijn nog volop met projecten bezig, zou het mogelijk kunnen zijn.”

“Dat is het ultieme wapen, want als iemand weet wat en hoe je denkt dan weet die alles. Als dat systeem uiteindelijk op poten staat, zullen we in een hallucinante samenleving terecht komen.”

Heeft u tips voor de burgers om hun privacy beter te beschermen?

Raf Jespers: “De burger heeft zeker een verantwoordelijkheid. Veel mensen zeggen dat privacy van de vorige eeuw is. Neen. Het principe van privacy is ongeveer drie eeuwen geleden ingevoerd als reactie op het Ancien Regime. Toen dacht de overheid dat ze met de burgers kon doen wat ze wilde.”

“Het is een persoonlijk recht om in je woning te doen wat je wilt en om te telefoneren zonder dat iemand meeluistert. Die privacy is belangrijk. Ook op straat. Het is niet de bedoeling dat als je op straat komt, je overal gevolgd kunt worden. Een mens moet vrij zijn.”

“Al die burgerlijke vrijheden, zoals privacy, zijn in de grondwet vastgelegd. Dat werd nog eens bevestigd door de grote mensenrechtenverdragen van de VN. Die kwamen er als reactie op het fascisme van Hitler. Dat privacyrecht werd ook ingeschreven in het Europese verdrag voor de rechten van de mens.”

“Het is niet omdat we de laatste zestig jaar in dit deel van Europa geen dictaturen meer gekend hebben dat het allemaal niet zou kunnen terugkomen. Het eerste wat dictaturen doen, is het privéleven van de mensen controleren en binnendringen. Privacy, bewaar het als een heilig goed! Het is een heilig recht!”

Wat kan de burger er zelf aan doen?

Raf Jespers: “De burger moet weten dat de overheid kan meekijken. Dat de bedrijven, de handel, ook meer en meer willen weten wat je graag koopt. Wat kunnen zij stimuleren om meer winst te genereren? De burger moet zelf een beetje opletten wat hij of zij bijvoorbeeld op pagina’s zoals Facebook de wereld instuurt.”

Er kijkt altijd wel iemand mee?

Raf Jespers: “Inderdaad, dat is zo. Via de computer kunnen zaken die je op het internet plaatst voor de rest van je leven opgeslagen worden. Vroeg of laat kan dat tegen jou gebruikt worden.”

Creëert het niet een beetje een onderdrukkingsgevoel bij de burgers? De meesten hebben dan schrik om bepaalde zaken te doen uit vrees om betrapt te worden. Dat geeft een gevoel van onmacht.

Raf Jespers: “Dat onderdrukkingsgevoel, het gevoel dat je gevolgd wordt, mag er volgens mij niet zijn. Ik zeg wel dat de burger moet opletten, maar de hoofdverantwoordelijkheid ligt vooral, en dat is wat ik aanklaag in mijn boek, bij de overheid en de bedrijven. Die denken dat ze zomaar iedereen mogen en kunnen controleren, terwijl dit niet het geval is.”

“Het artikel 8 van het Europees verdrag voor de rechten van de mens bepaalt dat de privacy gerespecteerd moet worden en er slechts in uitzonderlijke gevallen, zoals misdadigheid en criminaliteit, inbreuken kunnen worden gepleegd op de privacy.”

“Er zijn databanken die gegevens bijhouden van criminelen en dat is logisch. Maar die uitzondering mag  niet de regel worden. Als je op straat loopt en je wordt gefilmd met een camera dan is dat een inbreuk tegen je privacy.”

“Die vraag naar de impact op je privacy wordt zelfs niet meer gesteld, camera’s worden gewoon geplaatst. Een camera mag alleen gehangen worden in kwesties van openbare orde en op uitzonderlijke plaatsen zoals drukke stations en winkelstraten, maar niet overal.”

Overheden proberen camera’s plaatsen legaal te maken door wetten te creëren die eigenlijk grondwettelijk niet kunnen.

Raf Jespers: “Ik heb het in mijn boek over de camerawet. Het probleem met die wet is dat die de indruk wekt dat zomaar overal camera’s mogen. Die wet had duidelijk moeten maken dat camera’s alleen in uitzonderlijke gevallen kunnen en dat de privacycommissie die gevallen moet onderzoeken naar wettelijkheid.”

De zogenaamde cameraplaag. Recent was er nog sprake van camera’s plaatsen in kleedkamers voor beveiliging tegen diefstal. Kan dat?

Raf Jespers: “Dat is een regelrechte schending van de privacy. De wet zegt duidelijk dat niemands intimiteit niet worden geschonden. Jezelf uitkleden is een uiterst intieme handeling die niet geregistreerd mag worden. Beveiliging tegen diefstal rechtvaardigt een dergelijke inbreuk niet.”

Zijn overheden te ver aan het gaan?

Raf Jespers: “Het feit dat we nu evolueren naar een soort van controlestaat is het resultaat van drie ontwikkelingen. Het is nu mogelijk door de technologische en digitale revolutie. Ten tweede is er een klimaat gecreëerd door de aanslagen van 11 september. Mensen zien er geen graten meer in dat hun privacy wordt aangetast vanwege de veiligheid, vooral in de strijd tegen het terrorisme.”

“Ten derde is deze beperking van de grondrechten in een wet gegoten door de ondemocratische constructie van de Europese Unie waar de meeste nieuwe wetten vandaan komen. De samenloop van die drie evoluties maakt dat we in zulke gevaarlijke toestanden terecht zijn gekomen.”

“Het klimaat werd vooral gecreëerd door de aanslagen van elf september. Het is ook wel begrijpelijk en noodzakelijk dat er maatregelen getroffen worden, want die aanslagen waren verschrikkelijk.”

“Terrorisme jaagt de mensen angst aan, want dat is iets dat altijd kan toeslaan zonder dat je het verwacht. Tegen criminaliteit kan je je nog beschermen door op te passen voor dieven en een extra slot te plaatsen op je voordeur. Met terrorisme ligt dat anders, het is onvatbaar en het kan iedereen treffen. Dat is tenminste het gevoel.”

“Het is het ideale vehikel om een permanente angst in stand te houden. Voor een deel is het terecht dat de overheid maatregelen treft, ze moet het terrorisme hard aanpakken. Maar aan de andere kant mag de overheid daar geen misbruik van maken.”

“Maatregelen die verder gaan dan noodzakelijk, dat is niet de juiste manier van handelen. Dat misbruik breng ik in kaart in mijn boek. Bepaalde bevolkingsgroepen worden geviseerd, terwijl het maar een minimaal percentage van de bevolking is dat effectief onder controle geplaatst moet worden.”

Uiteindelijk hebben ze dankzij die wetten niet veel aanslagen kunnen vermijden?

Raf Jespers: “Neen, maar je kunt wel bepaalde zaken doen om zo’n aanslagen te voorkomen. De overheid moet een goed veiligheidsbeleid voeren en bepaalde maatregelen treffen. Dat is het probleem niet. Het probleem is dat ze er veel te ver in aan het gaan is en de terechte angst van de mensen soms ook misbruikt.”

“Bijvoorbeeld de dataretentierichtlijn, dit is een richtlijn van de Europese Unie die bepaalt dat de telefoon- en internetgegevens van iedereen zes maanden tot twee jaar moeten worden bijgehouden. Het is totaal overbodig om van iedereen die gegevens bij te houden. Dit is een permanente inbreuk op de privacy van de bevolking. Elke burger wordt zo een verdachte burger en dat gaat te ver!”

Wordt terrorisme als een excuus gebruikt om toch wetten goedgekeurd te krijgen die de overheid in normale tijden niet zou kunnen doorvoeren?

Raf Jespers: “Voor een deel wel. Ik herhaal, de overheid moet het terrorisme aanpakken, maar mag het niet als een alibi gebruiken om mensen die in de oppositie zitten, die tegen het heersende systeem ingaan, maar geen terroristisch programma hebben, ook allemaal te controleren. Dat is wat er nu aan het gebeuren is.”

Voor de aanslagen was er ook een zekere mate van controle. Het is pas na 11 september helemaal losgebarsten.

Raf Jespers: “Er is altijd controle geweest. Elke staat moderniseert altijd zijn controle op de burgers. ‘Nine Eleven‘ heeft al die zaken in een stroomversnelling gebracht. Dingen die de overheid heeft doorgevoerd, zoals de antiterrorismewet of de dataretentierichtlijn, waren zaken die in de jaren 1970-1990 niet zouden gepasseerd zijn zonder enorme protesten van de bevolking.”

“11 september heeft geen verandering van beleid veroorzaakt, maar veeleer een versnelling van het proces. De terrorismewet werd al goedgekeurd nauwelijks tien dagen na de aanslagen. Zo zie je maar dat de overheid er wel mee bezig was, want zo’n ingewikkelde wet schrijf je niet op enkele dagen. Na de aanslagen was het klimaat rijp voor die wet.”

Een succesvolle manier om mensen tegenwoordig te controleren is via het internet.

Raf Jespers: “Dat klopt. Tien jaar geleden hing er amper een camera in België, en buiten België. Het internet en de gsm begonnen net op te komen. RFID-chips zijn ook van recente datum. Slimme computerprogramma’s en hersensscans zijn recente uitvindingen. Er is een enorme evolutie gaande. Ik stond zelf soms verbaasd te kijken, toen ik onderzoek deed voor mijn boek, hoe alles zo geavanceerd is op zo’n korte tijd. Het digitale tijdperk heeft een grote impact op het dagelijks leven van de mensen.”

U spreekt ook over de media. De media spelen een grote rol bij de inbreuk van de privacy.

Raf Jespers: “Ik noem dat de verovering van het privédomein. Niet alleen door de overheid, maar ook door de media. Als het opbrengt om een topvoetballer te tonen met zijn vrouw en kinderen, zal dat gebeuren. Die bladen worden veel verkocht, en de media stimuleren dat.”

“Het privéleven is niet meer zo privé als vroeger. De mensen lenen zich daar een stuk voor, maar aan de andere kant hebben de media zelf hierin ook een grote verantwoordelijkheid. Bepaalde media willen zelfs de burgers volgen tot in hun badkamer.”

“De drijfveer is dat het geld moet opbrengen. Moderne media overleven op de winstcijfers van reclame die ze binnenhalen en alles wat voor dit doel wordt opgevoerd.”

Hoe is het gesteld met de bescherming van privacy in België?

Raf Jespers: “Je hebt in België een privacycommissie. Dat is een commissie die moet toezien op de bescherming van de persoonsgegevens. Op Europees niveau heb je iets gelijkaardigs. Maar volgens mij zijn deze instellingen ontoereikend.”

“In de Europese Commissie werken ongeveer vijftig mensen die alles zouden moeten controleren wat door de Europese Unie op poten wordt gezet, van databanken tot camera’s, van internet tot gsm’s enz… “

“Dat apparaat is ontoereikend om de ‘tsunami’ van aantastingen van de privacy te controleren. De controle is ondermaats en moet beter worden aangepakt.”

Dus praktisch gezien wordt er niet veel gedaan?

Raf Jespers: “Er wordt wel iets gedaan, maar de middelen zijn beperkt.”

Zoals mensen die ten onrechte op criminele lijsten staan en zichzelf eruit willen schrappen, die krijgen dit amper voor elkaar.

Raf Jespers: “Je hebt de algemene nationale gegevensbank van de Belgische politie, waar ongeveer 1,6 miljoen mensen in staan. Zelfs als je een proces verbaal hebt voor een burenruzie kom je in die gegevensbank terecht. Onschuldig of niet, alle gegevens staan geregistreerd. Er schuilen gevaren in die databanken, zeker als je er ten onrechte in staat.”

Weinig mensen beseffen dat zij hun gegevens in de politiedatabanken kunnen laten controleren door de privacycommissie.

Raf Jespers: “Weinig mensen weten dat. Je kunt de privacycommissie aanschrijven als je vermoedt dat je in de databank zit. De privacycommissie kijkt dat na en meldt het. Ze zeggen er wel niet bij of ze iets hebben gewijzigd of wat er in stond.”

“Meer mogen zij ook niet zeggen. Het is natuurlijk absurd. Die toegang is veel te beperkt. De burger moet weten wat er over hem in zo’n databank staat. Hier op kunnen natuurlijk uitzonderingen gemaakt worden voor gevaarlijke criminelen.”

Bodyscans, brainscans… in wat voor een wereld leven we? Is het iets voor de nabije toekomst of moeten wij ons er nu al zorgen over maken?

Raf Jespers: “We moeten niet paranoïde worden. Ik zeg niet dat het allemaal al gebeurt, maar de mogelijkheden zijn er. Die kunnen gebruikt of misbruikt worden door bepaalde diensten en regimes.”

“We moeten nu niet onze gsm of computer gaan weggooien, wees gewoon bewuster.  Ze hebben me eens gevraagd wat volgens mij de gevaarlijkste techniek is. Voor mij is dat Humabio (Human Monitoring and Authentification using Biodynamic Indicators and Behavioural Analysis), maar eigenlijk is het grootste probleem het geheel.”

“Als je alles samen neemt. De combinatie van al die zaken (camera’s, gsm, computer, databanken…). Laat u niet vangen door het gezegde ‘Wie niets te verbergen heeft, heeft niets te vrezen!’  Enkel heiligen hebben niets te verbergen, en zo lopen er niet veel rond.”

Hoe komt u erop om over dit onderwerp te schrijven?

Raf Jespers: “Ik loop al langer rond met dit idee, vooral ook omdat ik vanuit mijn praktijk als advocaat af en toe toch wel ongerust ben. Ik maak me zorgen, en ik niet alleen, over al die evoluties van de laatste tien jaren.”

“Als je de geschiedenis bekijkt, moet je evoluties in de maatschappij in het oog houden. Het is niet omdat vandaag onze fundamentele rechten nog enigszins overeind staan, dat dit binnen tien of vijftien jaar nog zo zal zijn. Ik vind dat alles heel gevaarlijk aan het evolueren is, vooral na elf september.”

“De antiterrorismewet heeft een algemeen politiek misdrijf ingevoerd in de Belgische strafwet. Dat heeft nog nooit eerder bestaan in de Belgische strafwetgeving. Iedereen die radicaal protesteert tegen het huidige beleid kan nu bestempeld worden als terrorist.”

“Opinies kunnen ook aangepakt worden als ze niet overeenkomen met wat de overheid aanstaat. Dat is gevaarlijk! Met dit boek hoop ik dat mensen bewuster worden en dat dit een opstap wordt naar een echte burgerbeweging in België en in de rest van Europa.”

Chiraz Laffet | Kif Kif