Alex Kawakami noemt zichzelf een landbouwdeskundige, maar hij is een ware revolutionair. Hij werkt voor de Braziliaanse beweging van landloze boeren Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra (MST), een sociale beweging bestaande uit ongeveer 370.000 mensen verspreid over meer dan duizend vestigingen in heel Brazilië.

Daarbovenop leven nog eens 90.000 gezinnen in kampen van MST. Voor hen betekent een landbouwvernieuwing méér dan zomaar wat biologisch boeren. Het is een antwoord op de ongelijke verdeling van de landbouwgronden, het globale voedseltekort en de steeds scherper wordende klimaatverandering.

In bed met de senatoren

Deze landbouwactivisten vechten tegen de diep gewortelde machtsstructuren. De Bancada Ruralista, een invloedrijke agroindustriële lobbyorganisatie, speelt een belangrijke rol in alle grote beleidsbeslissingen in de Braziliaanse landbouw. Zo zorgt ze er mee voor dat grote landbouwbedrijven, die gericht zijn op de export van landbouwproducten, en geen belastingen moeten betalen terwijl de familiale landbouw net wél verplicht wordt om te betalen.

MST klaagt aan dat Braziliaanse grootgrondbezitters het bed delen met senatoren, en de senatoren met de rechters. Tegelijkertijd stelt ze dat de beweging systematisch in een slecht daglicht wordt gezet door Organizações Globo, de grootste mediagroep van het land.

“Wij spreken van bezetting in plaats van invasie. Een invasie had plaats in Irak, wij daarentegen bezetten gronden omdat ze niet productief zijn, op slavenarbeid steunen en het leefmilieu vernietigen. En we gebruiken daarbij geen geweld”, zegt Kawakami.

Kawakami gelooft dat dergelijke corrupte gerechtelijke en politieke systemen nooit sociale rechtvaardigheid of ecologische duurzaamheid zullen voortbrengen. Het antwoord van MST is dat van de directe geweldloze actie: bezetting is een techniek gehanteerd door MST al van bij haar ontstaan als nationale sociale beweging in 1984.

Eens de gronden door MST bezet zijn, wordt het gebied bewoond door de landloze gezinnen die vaak hun werk in de landbouw zijn kwijtgeraakt aan de moderne agroindustriële bedrijven. MST helpt hen dan om goed werkende gemeenschappen te vormen.

Landbouwdeskundigen zoals Kawakami helpen de boeren om huizen en scholen te bouwen, om het lokale milieu te herstellen en om op een productieve manier te werken door het gebruik van traditionele en kleinschalige landbouwtechnieken.

Voedselveiligheid versus voedselautonomie

Ook al is het Engels niet Kawakami’s moedertaal, toch kiest en wikt hij zorgvuldig zijn woorden om vooral niet misbegrepen te worden.

“Zo spreken we niet over ‘biologische landbouw’ maar over agro-ecologische landbouw”, vertelt hij. “Biologische landbouw wordt door velen gezien als te duur en te ver afstaand van de gewone mensen, agro-ecologische landbouw daarentegen gaat over het samengaan van milieu en boeren. Het heeft een belangrijk sociaal aspect en borduurt voort op de traditionele kennis over duurzaamheid.”

Ook met het begrip ‘Voedselveiligheid’ wil Kawakami niet geassocieerd worden. “Die term wordt gebruikt om de belangen van grote bedrijven te promoten – genetische manipulatie, nanotechnologie en de uitvoer van wetenschappeljke kennis. Voedselautonomie daarentegen betekent een wissel van de heersende productieopvattingen zodat de lokale bevolking zichzelf kan voeden.”

De regering reageerde overal in het land met gewelddadige uitzettingen. Het ergste geval vond plaats in 1996 toen 19 arbeiders gedood werden door de militaire politie nadat ze een boerderij in de noordelijke deelstaat Pará bezet hadden.

Wat zo schokkend is aan deze uitzettingen is dat de bezettingen door MST volstrekt conform de Braziliaanse wetgeving zijn. Na jaren van actie voeren, slaagden de landarbeiders erin om een clausule in de grondwet te laten opnemen waarin staat dat ‘niet-productieve’ gronden of gronden die geen enkel sociaal nut hebben, gegeven moeten worden aan de bevolking. Deze clausule moest een teken zijn van een progressieve agenda op het vlak van landbouw en landhervorming.

“De term ‘voedselveiligheid’ wordt gebruikt om de belangen van grote bedrijven te promoten – genetische manipulatie, nanotechnologie en de uitvoer van wetenschappelijke kennis. Daarentegen betekent ‘voedselautonomie’ een wissel van de heersende productieopvattingen zodat de lokale bevolking zich zelf kan voeden.”

“Heel wat grootgrondbezitters zijn bevriend met de rechters en zo weigeren rechtbanken te oordelen of land al dan niet productief is”, zegt hij. “We gebruiken de wet en oefenen druk uit op de regering om haar eigen wetgeving te respecteren, maar dat doet ze niet. Ze blijft verder de politie gebruiken om op een gewelddadige manier gezinnen uit te zetten en van hun gronden te verdrijven.”

Vandaag gaat het geweld gewoon verder. In januari van dit jaar werden nog 19 MST-leiders gearresteerd nadat ze het eigendom van ’s werelds grootste sinaasappelproducent Cutrale in São Paulo bezet hadden.

Volgens Kawakami zijn dergelijke gebeurtenissen sterk politiek geïnspireerd. Dit jaar zijn er federale verkiezingen op til en de rechtse deelstaatregering in São Paulo is er op gebrand om de federale regering van de linkse president Lula da Silva (Partido dos Trabalhadores, PT) in een lastig parket te brengen.

De leden van de linkerzijde uit Lula’s regering hebben immers nooit hun sympathie voor de zaak van MST onder stoelen of banken gestoken. Na een betoging tegen de federale regering in augustus 2009 beloofde Lula dat hij de classificatie van productieve en niet-productieve boerderijen wilde herbekijken. Op die manier zette hij de deur op een kier voor een herverdeling van de landbouwgrond van de rijke grootgrondbezitters naar de arme, veelal landloze bevolking.

We zijn geen dieven

“De regering van de deelstaat São Paulo probeert MST voor te stellen als een gewelddadige en roofzuchtige organisatie, maar dat zijn allemaal leugens. Ze wil gewoon de regering-Lula onder druk zetten, zodat die haar steun aan ons zou opzeggen”, legt Kawakami uit.

“Intussen blijven plaatselijke rechters ons in een criminele hoek duwen. Boeren worden beschuldigd van diefstal, zelfs wanneer ze eigendomstitels van de gronden die ze bewerken, kunnen voorleggen.”

Nochtans waren de MST-activisten optimistisch toen Lula president werd in 2002 (nvdr: de eerste linkse president in Brazilië sinds het einde van de militaire dictatuur in 1985), maar tot op vandaag valt er niet heel veel verandering te bespeuren.

Zesenzeventig procent van de gronden is nog altijd eigendom van een schamele zestien procent van de boeren. En de Gini Index, die de concentratie van landeigendom meet, toont aan dat Brazilië met een cijfer van 0,854 (0 = lage concentratie, 1 = hoge concentratie) één van de meest ongelijke landen ter wereld blijft.

Waar individuele initiatieven tekort schieten, kan een brede coalitie het beter doen. MST heeft geen voorzitter en is sterk basisdemocratisch georganiseerd. Een eenvoudig systeem slaagt erin om 90.000 gezinnen verspreid over 23 van de 26 Braziliaanse deelstaten te vertegenwoordigen.

Tien of vijftien plaatselijke families vormen een ‘kern’ en krijgen twee coördinatoren. Eén van beiden moet een vrouw zijn, een radicale stap voorwaarts in een land dat nog altijd doordesemd is van machogedrag.

Elke familie heeft een stem

Deze coördinatoren brengen hun standpunten over in de nationale organisatie van MST en zorgen er zo voor dat elke familie wordt vertegenwoordigd. Hoewel de Braziliaanse kerken mee aan de wieg stonden van de beweging, wordt MST vandaag vooral ondersteund door internationale organisaties, vakbonden, universiteiten en bijdragen van gezinnen.

Hoewel de beweging diep geworteld blijft in de lokale gemeenschappen, beklemtoont Kawakami dat ze een globale uitstraling heeft. Afgelopen maand nog besprak hij met Britse activisten hoe het MST-model op grotere schaal toegepast kan worden.

“Eén miljard mensen lijdt dagelijks honger, en zeventig procent van die mensen leeft in landelijke gebieden. Landbouwhervormingen kunnen hierbij helpen, evenals de klimaatverandering. We kunnen boeren steunen om zelfvoorzienend en onafhankelijk van multinationals te worden. We willen tonen hoe we ons zelf organiseren en anderen steunen om hetzelfde te doen.”

Rowenna Davis

(Dit artikel verscheen in het Britse maandblad ‘New Internationalist’, maart 2010, onder de titel ‘A rural revolution’)

Vertaling uit het Engels: Peter Martin

Klik hier voor Brazilië landenboek – info en bestellen