De regering van president Jacob Zuma heeft zeer duidelijk een hardere lijn aangekondigd om de stijgende misdaad in Zuid-Afrika te bestrijden. Dit geheel in overeenstemming met zijn populistische benadering. Centraal staat de doelstelling om criminelen onmiddellijk te ‘pakken’.

De politie maakt daarbij gebruik van de filosofie van ‘schieten om te doden’ met vele onschuldige slachtoffers tot gevolg. De slinger slaat door van een meer terughoudende westerse gedragslijn, gebaseerd op bepalingen van een rechtsstaat, naar een meer reactionaire en agressieve stijl van optreden.

“Schiet de schoften neer”

Fikile Mbalula, vice-minister van Politie, verkondigde niet alleen buitensporig agressieve verklaringen, zoals “schiet de schoften neer”, maar ontkende ook vrolijk het risico dat onschuldige burgers lopen om te worden gedood bij kruisvuur van de politie.

Hoofdpolitiecommissaris Bheki Cele, al een controversiële figuur nog voordat hij werd benoemd door Zuma (ter vervanging van commissaris Jackie Selebi, zo mogelijk een nog controversiëler figuur, waarvan werd beweerd dat hij bindingen had met de onderwereld), heeft nog meer olie op het vuur gegoten. Hij verklaarde in de pers: “Indien iemand een camera neemt om een fotootje te schieten, glimlach. Maar wanneer ze met andere dingen schieten, gebruik je dodelijke kracht om terug te slaan – en mis niet”. Hij beweerde achteraf wel op dat hij nooit zou hebben gezegd dat de politie moest schieten om te doden.

Iedereen is in de war. Wat is precies het verschil tussen ‘schieten om te doden’ en ‘dodelijke kracht gebruiken’, mijnheer de commissaris? Kunnen we alsjeblieft klaarheid krijgen, en geen populistische retoriek?
Foto’s van commissaris Cele, getooid met een gordel van mitrailleurkogels, zullen de zaken ook geen goed doen. Het is misschien leuk zich voor te doen als een taaie bink, maar kan hij de tijger bedwingen die hij aan de staart trekt?

Diepe ongelijkheid

Alle Zuid-Afrikanen hebben een ernstige neiging tot geweld. Rijk, arm, mensen uit stedelijke gebieden of van het platteland, allen worden geraakt door de diepe ongelijkheid die de criminaliteit nog verder aanwakkert. Iedereen wil oplossingen voor het probleem. Maar is een lik-op-stuk-beleid wel de juiste weg?

De hervorming van de vroegere South African Police (SAP), een instrument uit de apartheidsperiode, heeft een onvermijdelijke impact gehad op de institutionele herinneringen. De zeldzame politionele bekwaamheden van vroeger werden echter maar mondjesmaat overgenomen door de nieuwe South African Policing Services (SAPS) van na de apartheid. Er werden fouten gemaakt. Vooral het gebrek aan opleiding en politietraining en de veel te lage lonen resulteerden in een armtierige dienstverlening en een wijdverbreide corruptie.

De ontbinding van gespecialiseerde politie-eenheden voor kinderen, drugsbestrijding, strijd tegen de interne corruptie van de politie en milieumisdrijven waren slecht opgevatte pogingen tot hervorming. Zelfs een verhoging van de uitgaven voor personeel en werkingsmiddelen gaven maar weinig indrukwekkende resultaten.

Onze grondwet werd opgesteld door mensen die persoonlijk diep geraakt waren door de zware schendingen van mensenrechten door een politiemacht zonder zelfbeheersing. Achteraf bekeken was het een vergissing om buitensporige rechten te verlenen aan mensen die ervoor kiezen om buiten de grenzen van de wet te leven.

Lik-op-stuk-beleid

Zuid-Afrikanen die zich aan de wet houden, vinden dat hun eigen rechten op een onrechtvaardige wijze geschonden worden door de rechten die aan misdadigers worden verleend. Door de publieke frustratie over de groeiende misdaad is de druk op de overheid om actie te ondernemen, opgevoerd. Dit, gekoppeld aan de minachting die criminelen tonen voor het leven van politiemensen en de uitwerking die dit heeft op het moreel van de manschappen, heeft aanleiding gegeven tot het nadrukkelijke lik-op-stuk-beleid ten overstaan van criminaliteit in Zuid-Afrika.

Zelfs voor de toepassing van het principe ‘schieten om te doden’ door de politie slaagde de SAPS erin om jaarlijks ruim 500 mensen te doden. Bovendien verwondden en verminkten ze nog veel meer mensen, zoals vermeld staat in het verslag van de Independent Complaints Directorate (Onafhankelijk klachtenorgaan). Vorig jaar was een recordjaar met 556 doden, onder wie 32 onschuldige bijstanders die niets met criminele feiten te maken hadden. We moeten rekening houden met het moedwillig doden van politiemensen door geharde criminelen,  maar ook met een absoluut onvoldoende getrainde politiemacht.

Uitholling van de wettelijkheid

In september 2009 waren de juridische schadeclaims tegen de Zuid-Afrikaanse politie al opgelopen tot meer dan 7,5 miljard rand. Dit is ongeveer gelijk aan 15 procent van het jaarlijks werkingsbudget voor de politie. Corruptie is en blijft een enorm probleem. Duizenden worden beschuldigd en slechts enkele honderden gestraft. Rechtbankverslagen gaan onverklaarbaar verloren. In beslag genomen drugs worden doorverkocht aan misdadigers. Steekpenningen en smeergeld spekken de magere lonen van de politiemensen aan. Niet alleen het extralegaal doden door politiemensen is zorgwekkend, maar ook en vooral de algemene uitholling van de wet en de wettelijkheid.

Er zijn zorgwekkende parallellen te trekken tussen de Zuid-Afrikaanse situatie en wat gebeurd is in een land zoals Nigeria. Daar is de politiemacht afgegleden tot de minst te vertrouwen openbare instelling van het land. Zover is het bij ons nog niet, maar het vertrouwen in onze politie is toch al aanzienlijk verminderd. Zal ‘schieten om te doden’ dit vertrouwen doen herwinnen?

Corrupt monster

De Nigeriaanse politie wordt door iedereen bekritiseerd, zowel door Amnesty International als door de gewone Nigeriaanse burgers. De reputatie van de Nigeriaanse politie is die van  een corrupt monster, waar niemand nog enige controle over heeft. Wanneer de politie rechter, jury en bestraffer is – of meteen de beul, dan is niemand meer veilig.

Het rapport van Amnesty International van december 2009 levert een lange lijst op van extralegale moorden en misbruiken door de politie. Het rapport constateert dat de Nigeriaanse politie totaal straffeloos en willekeurig doodt. Alhoewel we nu in Zuid-Afrika nog niet zover zijn, is de officiële goedkeuring van het principe ‘schieten om te doden’ een reden om ons ernstig zorgen te maken.

De onlangs aangestelde politiechef van Nigeria, generaal Onovo, lijkt erop gebrand om de wetteloosheid in zijn korps in te tomen. Maar dat waren zijn drie voorgangers ook. Desalniettemin werd de laatste vorig jaar na zijn ontslag gearresteerd omdat hij steekpenningen had aanvaard en geld witgewassen.

Dit alles toont onrustbarende gelijkenissen met het lot van onze eigen ex-commissaris Jackie Selebi. Zijn opmerkelijke verklaring dat de zogenoemde gangster Glenn Agliotti “zijn vriend was, en daarmee basta” is een opmerkelijke bekentenis voor een oud-commissaris van politie, die zelfs hoofd was van Interpol! Welk voorbeeld stelt dit gedrag voor zijn manschappen? Of voor de wereld?

Uitstraling van het goede

Wanneer de aanfluiting van de wet ingeburgerd geraakt in een politiemacht, zal onvermijdelijk de orde verdwijnen. De politiemensen moeten de dragers zijn van de morele en ethische standaarden, moeten uitstraling geven van het goede, het tegengewicht van het kwaad van de criminaliteit. Het is zo klaar als pompwater: politie goed, criminelen slecht. Iets anders kan niet werken in een gezonde samenleving, en omgekeerd, een gezonde samenleving kan niet bestaan wanneer de politie bekeken wordt als ‘slecht’ en de criminelen als ‘goed’, zoals al gebeurde in Nigeria.

Nigeria werd ten tijde van de militaire dictatuur geschoeid op een militaire leest. Dit leidde tot een gevoel van onaantastbaarheid binnen de politiemacht. De povere en onleefbare lonen zorgen ervoor dat meer en meer manschappen een inkomen halen uit verdoken steekpenningen. De taak van generaal Onovo lijkt op één van de werken van Hercules, indien het al niet een onmogelijke opdracht is.

Het enige wat ons kan beletten het Nigeriaanse voorbeeld na te volgen en in een gelijkaardige warboel terecht te komen, is een sluitende openbare controle op onze politiemacht. Om er zeker van te zijn dat ze de eerlijke en morele bewaker zal zijn van de wet. John Burger (van het Instituut voor Veiligheidsstudies) vroeg op retorische wijze wat eerst zal ontsnappen aan de controle: de misdaad of de politie? Willen we echt zelf ontdekken wat het slechtste is, misdaad zonder controle of politie zonder controle? Of erger nog, beide tegelijk? Zij gaan toch hand in hand?

Openbare controle nodig

Het is aan ‘ons, het volk’ om de politie op het rechte en smalle pad van de wet te houden. We moeten blijven aandringen op sterke mechanismen voor openbare controle op de politie zoals het Independent Complaints Directorate (onafhankelijk klachtenorgaan) heeft voorgesteld. Bheki Cele heeft beloftes gedaaan, hij moet zich daaraan houden.

Pierre De Vos, een blogger die regelmatig commentaar levert over constitutionele zaken en criminaliteit, schreef ook over de grondwet. Wat zou helpen om de politiemannen onder controle te houden? Enkele FIFA-medewerkers neerschieten, die in Zuid-Afrika zijn voor het Wereldkampioenschap Voetbal 2010, of blonde Amerikaanse toeristen of consulaire medewerkers met de dood bedreigen? Deze acties zouden ongetwijfeld voldoende stof doen opwaaien om iets te ondernemen tegen het buitensporig gewelddadig optreden van de politie. Indien we het status quo blijven handhaven en de politie maar laten doorgaan met vooral armen en paria’s te doden, dan staan we op een glibberige en heel steile weg naar de hel.

De oude Latijnse woordspeling – ‘Quis custodiet ipsos custodes?’ (wie bewaakt de bewakers?) blijft de toetssteen.

Onze leidinggevenden moeten focussen op de basiskwesties. Door onder meer een betere politietraining te garanderen en het niveau van ons gerechtelijk systeem op te krikken. De onverantwoorde en populistische slogans van de regering-Zuma zijn roekeloos en zullen de nu reeds marginale rechtszekerheid nog verder eroderen.

We hebben nood aan eerlijke, gewetensvolle politiemensen, zonder valse schijn, die zich gesteund weten door goed georganiseerde rechtbanken en een rechtssysteem dat zorgt voor rehabilitatie. Zorg ervoor dat de basis goed zit en al de rest volgt vanzelf.

Gevangeniswezen

Het feit dat ons gevangeniswezen waarschijnlijk de meest corrupte tak is van ons staatsbestel, is een sprekende aanklacht tegen ons systeem. De corruptie sijpelt in toenemende mate binnen in ons rechtssysteem. De zoekgeraakte dossiers en het verloren bewijsmateriaal, de bijna open omkoperij in sommige gerechtshoven zijn de duidelijkste bewijzen van een neergang die dringend moet worden omgebogen. Het kwaad moet uitgeroeid. Onze politie zit opgesloten in een verrottend systeem.

In troebele tijden is het verstandiger om goed geïnformeerd te handelen, ondersteund door het volle gewicht van de wet. We hoeven ons de toekomst niet voor te stellen met geweren en mitrailleurs. Niet eerst schieten, en pas daarna de vragen te stellen. We kunnen het ons eenvoudigweg niet veroorloven het Wilde Westen te volgen, het Nigeriaanse model dat zo’n  tragisch failliet betekent voor Nigeria en voor Afrika.

Glenn Ashton

Glenn Ashton is een Zuid-Afrikaans schrijver en onderzoeksjournalist. 

(vertaling: Ignace Coppens)

Dit artikel verscheen in Engelse versie bij ‘The South African Civil Society Information Service’, een non-profit nieuwsagentschap dat sociale rechtvaardigheid promoot. Het zoekt antwoorden op de vraag: “Hoe kunnen we de democratie effectief maken voor de miljoenen armen van Zuid-Afrika”.