Zo hoorden we een kleine maand geleden op Radio 1 dat “Zweden te traag in actie komt om het coronavirus aan te kunnen”, dit terwijl er nochtans “minstens evenveel besmettingen” waren in Zweden als in België. Ook begin april klonk het in Terzake alarmerend dat de “kans op een catastrofe groot is” in het land en dat de “aanpak van de coronacrisis in Zweden erger is dan Russische roulette”. Het lijkt wel, zoals in de music battle van De Ideale Wereld, “Zweden versus de rest van de wereld”.

Vooraleer de Covid-19-pandemie onze wereld op zijn kop zette, woonde en werkte ik halftijds in Zweden. Ik volg de situatie daar en de berichtgeving erover dan ook met een meer dan gemiddelde interesse. Omdat ik me afvraag wanneer ik terug kan. Omdat ik me soms zorgen maak om Zweedse vrienden en collega’s. Maar ook omdat ik geloof dat de uitzonderlijke aanpak van de corona-crisis in het land en de – voorlopig nog erg onzekere – afloop daarvan, ons veel kan leren over het omgaan met grote maatschappelijke uitdagingen. En misschien ook over de rol van en relaties tussen experten, overheden en burgers in het post-coronatijdperk (#BeterNaCorona).

Helaas staat er daarbij ook bijzonder veel op het spel. We hebben maar één kans om deze crisis aan te pakken, we moeten snel handelen in een context met heel veel onzekerheden en onduidelijkheden en een foute aanpak zal zware gevolgen hebben.

We kunnen bovendien weinig of niet terugvallen op beproefde strategieën uit het verleden. Er is nog heel veel dat we niet weten over het virus, over hoe het zich in de toekomst zal gedragen, over mogelijke behandeling of vaccinatie. En wellicht nog veel meer dat we niet weten over wat dit virus doet met onze samenleving – en omgekeerd.

Wat is de impact van de corona-maatregelen op ons leven? Hoe worden verschillende mensen ook verschillend getroffen? Hoe worden de maatregelen opgevolgd en hoe evolueert dat doorheen de tijd? Wat gebeurt er dan weer met het virus? Heel wat vragen waarop we het antwoord maar al doende zullen leren kennen.

Toen ik midden maart de verschillen ervaarde tussen de Belgische en Zweedse aanpak van de epidemie was dat bij momenten shockerend. Inderdaad, het aantal besmettingen en doden was er toen minstens zo groot als hier en toch stonden de toenemende lockdown-maatregelen in België in schril contrast met het uitblijven daarvan in Zweden. Terwijl hier vrijwel elk gesprek over corona leek te gaan en bij veel mensen de sense of urgency of zelfs paniek zienderogen toenam, was de kalmte bij mijn Zweedse collega’s opvallend, ja zelfs onrustwekkend naar mijn aanvoelen.

De voorspelde impact van exponentieel stijgende curves van besmettingen op de gezondheidszorg leken er niet te leiden tot onmiddellijke, drastische maatregelen. In plaats van de scholen snel te sluiten voor het te laat was, werd gedebatteerd over de gevolgen die dat zou hebben voor werkende ouders of kwetsbare leerlingen. Was het enorme vertrouwen in de ‘staatsepidemioloog’ en in het ‘gezond verstand’ van burgers om diens raadgevingen vrijwillig op te volgen niet naïef? Ik was echt bezorgd.

Geleidelijk aan werd het contrast tussen bijvoorbeeld de e-mails die ik kreeg van mijn Belgische en Zweedse werkgever echter kleiner. Zowel aan de universiteit van Gent als die van Uppsala wordt het onderwijs inmiddels al enkele weken van op afstand georganiseerd en zal dat voor de rest van het academiejaar zo blijven. Ook ginds vinden de vergaderingen online plaats en werken zo goed als alle collega’s van thuis uit. Facebook leerde me dat skigebieden zelf beslisten om voor de rest van het seizoen te sluiten, dat restaurants hun klanten bedanken die afhaalmaaltijden kopen en zo helpen het inkomensverlies te beperken, enz. Meer en meer kreeg ik de indruk dat de ‘sociale afstand’ in de praktijk in beide landen misschien wel niet zóveel verschilt. 

Toen mijn initiële ontzetting over de Zweedse aanpak stilaan plaats maakte voor wat meer vertrouwen in hun eigenzinnige strategie werd dit alweer op de proef gesteld door de alarmerende berichtgeving erover in Belgische en internationale media. Tegelijkertijd stelde ik me echter vragen bij deze berichtgeving. “In Zweden gaat het leven zijn gewone gangetje”, zo horen we in Terzake en Het Journaal. Echt? Harde, afdwingbare regelgeving is er inderdaad veel minder dan elders, maar in de praktijk is het ‘gewone gangetje’ niet echt wat ik – weliswaar vanuit mijn kot hier – zie gebeuren.

Dat is ook de ervaring van een Erasmusstudente ter plekke: de Zweden nemen zélf initiatief zonder dat de overheid regels moet opleggen. Dit vertrouwen op de eigen verantwoordelijkheidszin en gezond verstand is wellicht het grootste verschil tussen de Zweedse aanpak en die elders. Intussen lijken de cijfers er minder catastrofaal dan de nieuwskoppen doen vermoeden en vertonen de curves van bijvoorbeeld het aantal patiënten op intensieve zorgen ook in Zweden een voorzichtige afvlakking. Maar net als hier waarschuwen experts er dat het te vroeg is om victorie te kraaien. Het is vooralsnog bang afwachten hoe dit verder zal evolueren.

Ons geduld wordt echter op de proef gesteld, zo blijkt. Er wordt in België bericht over een zekere lockdown-moeheid. De angst groeit dat het minder strikt opvolgen van de (steeds gedetailleerdere) regels zich, ondanks repressief optredende ordediensten, binnenkort zal tonen in opnieuw stijgende curves.

Zal de Zweedse aanpak anders uitpakken – op korte én op lange termijn? De toekomst zal het moeten uitwijzen, maar het lijkt me alvast iets om aandachtig in het oog te houden en er – hopelijk – lessen uit te trekken voor het omgaan met andere crises zoals klimaatverandering.

Misschien zou het interessantere berichtgeving opleveren wanneer het in de media ook eens vanuit dat perspectief belicht wordt. Wat is de nieuwswaarde van het korte item tijdens Het Journaal eergisteren waarin de corona-aanpak in Zweden gereduceerd wordt tot wat nog ‘mag’ of ‘niet mag’ van de overheid, zonder veel duiding van de context? We moesten het stellen met een geïnterviewde uitwisselingsstudente die aangaf dat haar ouders en grootmoeder bijzonder ongerust zijn en dat ze het ‘gevoel’ heeft dat de Zweedse overheid niet voldoende zorgt voor haar burgers.

Het was bijvoorbeeld interessanter geweest om eens dieper in te gaan op de cijfers en curves in Zweden en België. We hoorden nu enkel het aantal doden in het land. Dat waren er toen 919 – op een bevolking van een goeie 10 miljoen inwoners. Zweden had zijn tiende dodelijke coronaslachtoffer 1 dag later dan België, dus de ‘start’ van de epidemie is vrij gelijklopend. Hoe is de verspreiding en impact van het virus vervolgens geëvolueerd? Hoe worden de cijfers misschien verschillend bijgehouden in beide landen? 

Maar nog interessanter is het om ook voorbij die cijfers te kijken. Zoals Marc Van Ranst al aangaf: dit is geen landencompetitie waar de plaats op de rankings alles zegt. Ook Erika Vlieghe benadrukte dat de aanpak in verschillende landen niet zomaar vergeleken kan worden. Het virus is immers slechts één variabele, naast allerlei demografische, historische, geografisch, economische, politieke en culturele verschillen.

Als we iets willen leren uit de verschillende aanpak van verschillende landen, is er dan ook heel wat boeiend werk weggelegd voor wetenschappers van verschillende disciplines. Om na te gaan, bijvoorbeeld, wat op korte én lange termijn de neveneffecten zijn van de corona-maatregelen: de economische schade, maar ook de impact op kwetsbare gezinnen, op de bijzondere jeugdzorg, op daklozen en vluchtelingen, op vlak van mentale gezondheid, eenzaamheid, vertrouwen, intra-familiaal geweld, solidariteit, ongelijkheid, enz.

De specificiteit van de Zweedse aanpak kan ons wellicht een en ander leren over de vraag: ‘Wat als… we ervan uitgaan dat de meeste mensen deugen?’ Wat dóet een aanpak gebaseerd op vertrouwen en verantwoordelijkheid anders dan één die gestoeld is op strakke regels, controle en repressie? Het wordt vast boeiend om te zien of en hoe dit zich uit in wat er gebeurt wanneer strikte maatregelen worden teruggeschroefd. Gaan we straks vanalles doen ‘omdat het mag’ – zoals containerparken overspoelen, ik zeg maar wat – zonder ons nog af te vragen of het wel moet, of het wel veilig en verstandig is?

Interessant lijkt me ook om te kijken naar het effect van het streven naar vooral ‘duidelijke’ regels in een situatie die zo complex is. Krijgen we het uitgelegd waarom kajakken op de Leie of een solo-rit met de motor niet verantwoord is, maar proberen anderhalve meter afstand te bewaren tijdens het fietsen en joggen in onze veel te beperkte open ruimte wel?

Wat doet dit met het draagvlak voor maatregelen? Wat zorgt voor verbondenheid en solidariteit en wat zorgt voor polariseren, elkaar met de vinger wijzen? Het verschil in aanpak weerspiegelt ook een duidelijk verschil in hoe men kijkt naar de rol van experten, overheid en burgers – en hun onderlinge relaties – in het aanpakken van problemen. Een keuze voor duidelijkheid en strengheid lijkt het eigen beoordelingsvermogen van mensen zoveel mogelijk te willen uitschakelen in naam van de crisis. Maar misschien moeten we die, zéker in crisissituaties, net aanspreken en aanwakkeren.

De vraag is dan natuurlijk of dit laatste zomaar kan, ook in samenlevingen waar mensen dit niet gewoon zijn. Of het Zweedse vertrouwen in hun traditie van verantwoordelijkheid geven en nemen terecht is dan wel getuigt van ongepaste naïviteit zal het coronavirus ons in de komende weken en maanden wellicht tonen. Ik hoop alvast van harte dat het goed uitpakt – omdat niet enkel de gezondheid van goede vrienden op het spel staat maar evenzeer een mens- en maatschappijbeeld dat ik niet graag zou zien ten onder gaan aan covid-19.

Katrien Van Poeck is onderzoekster aan Universiteit Gent en Uppsala Universitet.