Door de gebeurtenissen bij de Marikana-mijn kwam het beeld naar buiten van Zuid-Afrika als een gevaarlijke en moeilijke plaats om zaken te doen”, zegt David Butler, directeur Zuid- en Oost-Afrika van Control Risks, een Brits bureau dat zich bezighoudt met strategische analyses. “Maar de onderliggende problemen bestaan al veel langer. Er was een incident nodig om ze voor het voetlicht te brengen”.

De staking bij de mijn van Lonmin in Marikana, in de provincie Noordwest, haalde het internationale nieuws nadat 34 mijnwerkers tijdens gewelddadige protesten waren doodgeschoten door de politie. Het dodental liep later op tot 47. “Geweld is niet de belangrijkste factor waar investeerders naar kijken. Infrastructuur – of het gebrek daaraan – is meestal veel belangrijker”, zegt Butler. “Maar Marikana heeft laten zien dat de overheid niet in staat is grote projecten te ondersteunen. Veel problemen zijn ontstaan door een gebrekkige infrastructuur en gebrek aan steun van de plaatselijke overheid.”

Analisten kijken bij investeringsbestemmingen meer naar de harde cijfers en minder naar geweld. Dat betekent echter niet dat incidenten zoals Marikana uiteindelijk geen invloed hebben op het besluit om al dan niet in een land te investeren. “Analisten werken met risico’s en modellen. Maar de mensen in de bestuurskamer nemen uiteindelijk het besluit. En zij laten zich beïnvloeden door wat ze op tv zien.”

Congo

Infrastructuur, benadrukt hij, is ook een ongrijpbare variabele. Hoewel Zuid-Afrika naar Afrikaanse standaarden goed voorzien is van wegen, spoorwegen, havens en elektriciteit, staat het land niet hoog op de lijst voor investeringen in de mijnbouw. Landen zoals de Democratische Republiek Congo (DRC) zijn meer in trek.

“De investeringscyclus in Zuid-Afrika is twintig tot dertig jaar, net zoals in andere volwassen mijnbouwregio’s zoals Canada of Australië, maar met een veel hoger risicoprofiel”, zegt Butler. “Congo heeft een investeringscyclus van minder dan tien jaar. Investeerders stappen erin, beginnen snel met hun operaties en vertrekken weer. Ze zetten in op hoge winsten in korte tijd. Dat levert minder risico op dan investeren in Zuid-Afrika.”

Goudproductie

De neergang van de Zuid-Afrikaanse mijnbouwindustrie ging snel. In 2005 was het land nog de grootste goudproducent ter wereld. Aan het einde van het decennium kwam Zuid-Afrika op de vierde plaats, na China, Australië en de Verenigde Staten. De reserves namen af en er moest steeds dieper gedolven worden. In de jaren zeventig werd er nog 1000 ton goud per jaar geproduceerd, nu is dat minder dan 200 ton.

De afnemende goudproductie had echter een minder negatieve impact dan verwacht, omdat metalen uit de platinagroep het stokje overnamen. Er ontstond een nieuwe sector. Zuid-Afrika produceert nu 80 procent van alle platinametalen in de wereld. Die worden vooral gebruik in uitlaten van auto’s.

De prijs van platina lag in de jaren negentig rond 450 dollar per ons (28 gram). In maart 2008 bereikte de prijs een hoogtepunt van 2.253 dollar (1.689 euro). Grote platinaproducenten zoals Anglo Platinum en Impala Platinum boekten aanvankelijk enorme winsten. Door stijgende lonen, hogere elektriciteitsprijzen en een afnemende vraag door de crisis in Europa, kregen de mijnen het echter moeilijker.

Wetgeving

In Zuid-Afrika zit voor biljoenen dollars aan mineralen in de grond, stelt Citibank, en het land zou mogelijk eenzelfde status kunnen bereiken als de oliestaten in de Perzische Golf. Maar Zuid-Afrika zal naar verwachting maar 1,2 procent van de wereldwijde investeringen in mijnbouw naar zich toetrekken dit jaar. Voor de traditionele rivaal Australië is dat naar schatting 26 procent.

Voortdurende onzekerheid over mijnbouwwetgeving speelt een rol bij de voorzichtigheid van investeerders, zegt Abrie Olivier, mijnbouwexpert bij Deloitte. In de afgelopen jaren werd er gesproken over nationalisatie, maar dat is inmiddels weer van de baan. Toch zijn investeerders nog niet overtuigd. “Er moet meer duidelijkheid komen”, zegt Olivier. “Vergeleken met vijf jaar geleden is er nog niet veel veranderd.”

Door de druk van vakbonden stegen de lonen bovendien sneller dan de inflatie. De overheid dreigt nu vergunningen in te trekken als Anglo American Platinum, zoals aangekondigd, 14.000 banen schrapt. “Mijnen zijn goed in het beheersen van de kosten. Dat moeten ze wel. Als het op banen aankomt, moeten er nu eenmaal harde besluiten genomen worden”, zegt Olivier.

Botswana

De mijnbouw in Zuid-Afrika is nog niet verloren. Maar de toekomst ziet er wel minder rooskleurig uit dan elders op het continent. Thapelo Mokhathi, een jonge Zuid-Afrikaan die al tien jaar actief is in de mijnbouwsector, is nu financieel directeur van Shumba Coal in Botswana. Hij is naar het buitenland vertrokken, zegt hij, omdat het daar eenvoudiger is qua regelgeving. En kleine bedrijven krijgen in Botswana dezelfde aandacht van de overheid als grote spelers. Botswana heeft bovendien grote kolenvoorraden.

“Zuid-Afrika is een volwassen markt die al langer dan honderd jaar bestaat. De grote kansen liggen elders”, zegt hij. Shumba wil de energie die wordt opgewekt uit kolen, verkopen in de regio. Iets wat veel moeilijker zou zijn in Zuid-Afrika, waar de energiesector zwaar gereguleerd is en het staatsbedrijf Eskom een wettelijk monopolie heeft. “Ondernemers kunnen beter in andere landen kijken”, concludeert Mokhathi.