De zaak-Malema verdeelt Zuid-Afrika, maar ook het ANC, en roept spoken op uit een onverwerkt verleden.

De 30-jarige leider van ANC Youth League, Julius Malema, is een heel controversiële figuur in Zuid-Afrika, ook binnen het ANC, waar hij al herhaaldelijk in aanvaring kwam met de partijleiding, maar wel het vertrouwen wist te behouden van president Jacob Zuma.

Malema, immens populair bij jongeren uit townships

Als voorzitter van de ANC-jongerenafdeling sinds zijn verkiezing in april 2008 deed hij al vaak van zich spreken door zijn ongezouten uitspraken, zijn luxueuze levenswandel, zijn al dan niet vermeende corruptie en machtsmisbruik, zijn bedreigingen aan het adres van journalisten die iets negatief over hem durven te schrijven en zijn merkwaardig Engels.

Malema, die opgroeide in een arm gezin met een alleenstaande moeder in de noordelijke provincie Limpopo, wist zich op korte tijd immens populair te maken bij zijn achterban. Die bestaat hoofdzakelijk uit zwarte jongeren uit de achtergestelde townships van de grote Zuid-Afrikaanse steden en verstedelijkte gebieden, die nauwelijks hebben kunnen profiteren van de economische groei die het neoliberale beleid in Zuid-Afrika sinds de afschaffing van de apartheid in 1994 heeft doorgemaakt.

Sommigen van zijn piepjonge aanhangers aanbidden Malema, die ze ‘JuJu’noemen, alsof het om een popidool gaat.

“Gevaarlijke populist en demagoog”

Zijn tegenstanders – en dat zijn er ondertussen heel veel, zeker bij de Zuid-Afrikaanse journalisten – noemen hem ronduit een “gevaarlijke populist en demagoog” die met zijn onbezonnen uitspraken de precaire samenhang in de Zuid-Afrikaanse regenboognatie van na de apartheid in gevaar brengt en het imago van het ANC als regeringspartij veel schade toebrengt.

Binnen het ANC is het zowat traditie dat de leider van de jongerenafdeling doorstroomt naar de hoogste politieke functies in de partij en sinds het ANC aan de macht is dus ook in de staat.

Uitspraak van rechter Collin Lamont in Equality Court

Aan de recentste reeks mediagenieke rechtszaken tegen Julius Malema kwam maandag een voorlopig einde met de uitspraak van rechter Collin Lamont van de South Gauteng High Court in Johannesburg.

Die zetelde voor de gelegenheid als Equality Court, een speciale burgerlijke rechtbank die zaken behandelt waarbij de gelijke behandeling van alle Zuid-Afrikaanse burgers op het vlak van etnische afkomst, moedertaal, godsdienst of seksuele geaardheid in het gedrang komt.

De Zuid-Afrikaanse grondwet gaat heel ver in het toekennen van gelijke rechten aan alle burgers, precies om een juridisch instrument te hebben tegen alle vormen van discriminatie.

Tot 1994 was Zuid-Afrika wereldwijd berucht voor de apartheidspolitiek waarbij een blanke minderheid dankzij een wettelijk verankerd discriminatiebeleid op basis van ‘ras’ de politieke en economische macht in handen kon houden. Het ANC was de belangrijkste verzetsbeweging tegen dit gehate systeem.

‘Hate speech’ door zingen van lied

Rechter Lamont oordeelde dat Malema zich wel degelijk heeft schuldig gemaakt aan ‘hate speech’ tegenover de blanke Afrikaner minderheid door bij verschillende gelegenheden in maart en april 2010 het strijdlied Dubul’ ibhunu (‘Schiet op de Boer’) te zingen uit het bekende antiapartheidslied Ayasab’ amagwala (‘The cowards are scared’), dat als een aanzet tot haat tegen een minderheidsgroep kan worden beschouwd.

‘Boer’ is de naam die werd gebruikt voor de Afrikaners, de afstammelingen van de Nederlandse kolonisten die sinds de 17de eeuw in Zuid-Afrika neerstreken en samen met de Britse kolonisten aan de basis lagen van het apartheidssysteem.

Verboden lied alleen maar populairder

Vorig jaar was Malema al eens veroordeeld tot een boete van 50.000 rand voor deze feiten waarbij de rechter het zingen van dat lied als ‘ongrondwettelijk’ beschouwde. Ook de South African Human Rights Commission had zich in dezelfde zin uitgesproken. Sinds dat verbod is het omstreden lied alleen maar populairder geworden onder ANC-jongeren, die het zingen ervan als een daad van verzet en opstandigheid beschouwen.

Op 30 augustus 2011 was een mars van ANC-jongeren, die hun sympathie voor hun leider Malema wilden tonen en hun afkeer van president Zuma – omdat het gerucht ging dat Malema door de partijtop op een zijspoor zou worden gezet, in het centrum van Johannesburg zelfs totaal uit de hand gelopen met regelrechte gevechten met de oproerpolitie als gevolg. Volgens de Zuid-Afrikaanse pers waren het de ergste rellen in Johannesburg sinds het einde van de apartheid.

Op vraag van de Afrikaner mensenrechtengroep AfriForum Youth kwam de zaak nu voor een speciale Equality-rechtbank omdat de Afrikaner gemeenschap de bedreigingen aan het adres van de blanke boeren als een schending van de in de grondwet gegarandeerde gelijkheid van alle Zuid-Afrikanen beschouwt.

“Woorden kunnen gevaarlijke wapens zijn”

De rechter volgde deze redenering grotendeels en zei zelfs dat “woorden gevaarlijke wapens kunnen zijn en zelfs kunnen aanzetten tot moord en genocide”.

Een video waarop te zien is hoe Malema en zijn aanhangers het lied zingen op een universiteitscampus in april 2010 werd als bewijsmateriaal door de rechtbank aanvaard. Aangezien dit geen strafrechtbank is, werd Malema alleen veroordeeld tot het betalen van de gerechtskosten.

Rechter Lamont ging in zijn verklaring van zijn vonnis dieper in op “de betekenis die woorden kunnen hebben voor mensen en groepen”. Hij vond dat de jonge ANC-leden, die de apartheid zelf niet meer aan den lijve hadden ondervonden, misschien te gemakkelijk vergeten dat bepaalde kwetsende woorden voor mensen een andere betekenis kunnen hebben en beledigend en bedreigend overkomen.

Spoken uit het onverwerkte verleden

Hij zei ook dat het apartheidsverleden door diverse groepen in de samenleving ‘anders’ wordt ervaren, maar dat het verleden nooit kan worden omgedraaid. Hij vond dat alles moest worden gedaan om het proces van verzoening en nationale eenheid te bevorderen en de verdeeldheid te overwinnen.

“Het is niet omdat het ANC de onderdrukte meerderheid van vroeger vertegenwoordigt, dat andere groepen zich nu niet als een bedreigde minderheid zouden kunnen voelen”, zei hij.

AfriForum Youth toonde zich maandag erg verheugd met de uitspraak. Woordvoerder Ernst Roets zei dat “de bescherming van de rechten van minderheden alleen maar tot meer gelijkheid en eenheid in Zuid-Afrika kan leiden”. Hij had liever gezien dat de zaak in onderling overleg kon worden geregeld, “maar de tegenpartij ging daar niet op in”.

Malema zelf was maandag niet in de rechtbank aanwezig, maar zijn aanhangers stonden buiten hun sympathie voor hun leider uit te schreeuwen.

ANC-top gaat in beroep tegen uitspraak

De ANC-top heeft dinsdag “met verbijstering” gereageerd op de uitspraak. Woordvoerder Keith Khoza verklaarde aan journalisten van de Mail & Guardian dat de partij zeker in beroep gaan tegen het vonnis.

Tegen Malema en andere ANC-jeugdleiders loopt nog wel een interne tuchtprocedure binnen het ANC omdat ze zich bij herhaling zouden schuldig hebben gemaakt aan overtredingen van de partijreglementen. Malema deed onder meer kwetsende uitspraken over de president van Botswana en bracht in april 2010 een zeer omstreden bezoek aan president Robert Mugabe van Zimbabwe tegen het uitdrukkelijk advies van de ANC-top in.

Eerder was Malema ook al in aanvaring gekomen met de vakbonden door zijn oproep om de mijnsector te nationaliseren. De NUM, de machtige mijnwerkersvakbond, vond dat een “dwaze uitspraak”. Ook president Zuma, die Malema vaak een hand boven het hoofd houdt, distantieerde zich toen van de jeugdleider.

Malema vindt ook dat de blanke boeren geen compensatie moeten krijgen bij een eventuele landhervorming. Een uitspraak die binnen het ANC heel gevoelig ligt omdat de partij vooral geen landvlucht wil zien ontstaan die de essentiële landbouwsector zou ondermijnen.

Zuma zei dinsdag dat “Malema vele goede eigenschappen heeft, maar dat hij zich dringend zal moeten bezinnen als hij wil uitgroeien tot een goed en gerespecteerd leider”. “De ANC-leiding zal hem daarbij helpen”, voegde de president er sussend aan toe.

Vrijheid van mening versus discriminatie?

De hele zaak-Malema heeft ook de discussie over vrijheid van mening weer doen oplaaien in Zuid-Afrika. Volgens grondwetspecialist Pierre De Vos is zelfs de Equality Act in overtreding met de grondwet als het over ‘hate speech’ gaat.

“Deze wet laat een veel te brede interpretatie toe die de vrijheid van mening ernstig in het gedrang kan brengen. Iedereen die zich door een uitspraak, afbeelding of cartoon ‘beledigd’ voelt, kan dan naar de rechtbank stappen. Dat was niet de bedoeling van de wet”.

Ook in mediakringen is er bezorgdheid. Professor journalistiek, Jane Duncan, van de Rhodes University en vroeger lid van het Freedom of Expression Institute, zei dat de definitie van wat als ‘kwetsend’ wordt beschouwd, te veel ruimte laat voor interpretatie.

“De uitspraak van rechter Lamont zal het zingen van het omstreden lied niet doen verdwijnen, maar juist aanleiding geven tot nog meer aandacht ervoor als vorm van protest”, vreest Duncan.