In de voorbije verkiezingscampagne ging het er soms behoorlijk bitsig aan toe tussen de kandidaten van het regerende ANC (African National Congress van de historische leider Nelson Mandela) en de belangrijkste uitdagers van de grootste oppositiepartij, de Democratic Alliance (DA).

Hoewel het woensdag om verkiezingen voor de gemeentebesturen en lokale overheden ging, wordt de uitslag door de Zuid-Afrikaanse krantencommentatoren toch gezien als een populariteitstest voor de regering van president Jacob Zuma, die nu twee jaar aan de macht is.

Over de typische bevoegdheden van gemeentebesturen

De belangrijkste thema’s waarover de strijd ging, zijn de typische bevoegdheden van gemeentebesturen die de kwaliteit van het leven van miljoenen mensen bepalen: watervoorziening, toegang tot betaalbare elektriciteit, afvalbeheer, openbare toiletten, goedkope en degelijke huisvesting, veiligheid en werkgelegenheid.

In de drie armste provincies van Zuid-Afrika: North West Province, Limpopo en Northern Cape waren er de laatste dagen zelfs protestacties van ontevreden townshipbewoners die dreigden met boycotacties tegen stembureaus als de regering niet snel zou zorgen voor een betere toegang tot basisvoorzieningen voor de armste bevolkingsgroepen. Vooral de corruptie van sommige lokale ANC-functionarissen werd scherp op de korrel genomen.

Op enkele kleine incidenten na is woensdag echter alles rustig en eerlijk verlopen. De Zuid-Afrikanen hebben ondertussen al wat routine opgebouwd met democratische verkiezingen. Woensdag werden de besturen van acht metropolitan regions (grote stedelijke agglomeraties bestaande uit een stad en de omliggende townships en landelijke gebieden), 226 gewone gemeentebesturen en 44 districtsraden gekozen.

Opkomst ligt laag

Van de 23,6 miljoen geregistreerde kiezers voor deze lokale verkiezingsstrijd zou, volgens voorlopige gegevens van de Independent Electoral Commission (IEC), maar 23 procent effectief hun stem hebben uitgebracht. Volgens andere cijfers zou het definitieve cijfer rond de 40 procent liggen.

Dit gemiddelde geeft niet echt een goed beeld van de opkomst in het hele land. De hoogste opkomst was er in de Northern Cape met 53 procent. In Gauteng, de provincie waarvan Johannesburg het centrum is, zou maar 7 procent de moeite hebben genomen om te gaan stemmen. Het is een algemene tendens sinds het einde van de apartheid dat de belangstelling van de bevolking voor het electorale proces afneemt, zeker bij lokale verkiezingen.

Donderdagmorgen maakte de IEC al voorlopige resultaten bekend: het ANC had al zeker 1.329 lokale zitjes behaald, de DA 568 zetels, COPE (Congress of the People) 116 en de Inkatha Freedom Party 34. Het was toen al duidelijk dat de DA in de Western Cape haar sterke positie (78 procent in Kaapstad) nog zou verstevigen, maar waarschijnlijk er niet in zou lukken om de slag om het leiderschap te winnen in de strategische Nelson Mandela Bay Metropolitan Region (de regio rond Port Elizabeth in de Eastern Cape).

DA haalt beste resultaat ooit

In de late namiddag maakte de IEC dan de zo goed als complete uitslag bekend: ANC haalt 51,5 procent, DA 40,24 en COPE 4,93. In de hele provincie behaalt DA wel een meerderheid met 60 procent tegenover 30 procent voor het ANC. DA had er geen geheim van gemaakt dat ze in Port Elizabeth samen met COPE een coalitie wilde vormen tegen het ANC. Dat gaat dus niet door.

In Midvaal, een landelijke regio ten zuiden van Johannesburg, stond er ook veel op het spel. Daar wilde de lokale ANC-afdeling de zware nederlaag van vijf jaar geleden wreken. Maar dat mislukte. DA haalde er 60,71 procent, het ANC, dat er heftig campagne had gevoerd, strandde op 37,17 procent. ANC-secretaris-generaal Gwede Mantashe noemde de uitslag “een zware ontgoocheling en het bewijs dat de partij harder moet werken en luisteren naar de echte noden van de mensen”.

Een kiesdistrict in Randfontein, ten westen van Johannesburg in de provincie Gauteng, was het eerste met een complete uitslag: het ANC haalde er 57 procent, DA 43 procent. In Johannesburg was de opkomst dramatisch laag. Op nationale basis zag de voorlopige uitslag er donderdagnamiddag als volgt uit: ANC 63,36 procent, DA 22,67 procent. DA doet het daarmee beter dan de partij zelf had verwacht. Twintig procent werd algemeen als een groot succes beschouwd.

Helen Zille kan DA bredere basis geven

Bij de vorige lokale verkiezingen van 2006 haalde het ANC een absolute meerderheid van 64,8 procent. De DA haalde toen 16 procent en de Inkatha Freedom Party (IFP) eindigde derde met 7,6 procent. DA stond traditioneel sterk in de Western Cape, waar de partij het gemeentebestuur van Kaapstad en het provinciaal parlement in handen heeft.

De vroegere burgemeester van Kaapstad, Helen Zille, leidt sinds 2007 de grootste oppositiepartij. De partij werd vroeger gezien als de politieke uitdrukking van de ‘liberale’ blanke middenklasse, maar heeft zich onder leiding van Zille meer en meer gaan profileren als een alternatief voor het ANC voor alle bevolkingsgroepen. En die boodschap begint aan te slaan. Langzaam maar zeker wint de partij bij elke verkiezing aan aanhang, ook in overwegend zwarte gebieden. Nu haalt ze meer dan 20 procent, haar beste resultaat ooit.

Zille is een voormalige journaliste en bekende antiapartheidsactiviste. Eind van de jaren zeventig, toen ze werkte voor de Rand Daily Mail, werd ze bekend door het onthullen van de waarheid achter het verdachte overlijden in de gevangenis van de leider van de Zwarte Bewustzijnsbeweging, Steve Biko.

Ze werkte ook voor de Black Sash en andere prodemocratische vrouwengroeperingen in de jaren tachtig onder het zeer repressieve regime van toenmalig president P.W. Botha. Die achtergrond maakt haar in de ogen van vele zwarte kiezers meer aanvaardbaar dan de vroegere blanke leiders van de DA. Zille spreekt ook vloeiend Xhosa, iets wat ze ten volle uitspeelde in de campagne.

ANC kan rekenen op bijzonder trouwe aanhang

Toch heeft het ANC een bijzonder loyale aanhang, die – al is die het vaak oneens met het gevoerde regeringsbeleid, het ANC als dé bevrijdingsbeweging blijft zien. President Jacob Zuma had in zijn laatste campagnetoespraak zijn partijgenoten op het hart gedrukt dat “een stem voor het ANC een historische plicht is tegenover de helden die vielen in de strijd tegen apartheid”.

Het ANC heeft sinds de vorige verkiezingen wel enkele zeer woelige momenten meegemaakt waarbij de vroegere president, Thabo Mbeki, in september 2008 tot ontslag werd gedwongen in de rechtszaak wegens vermeende verkrachting tegen de populaire, maar omstreden Jacob Zuma.

Trouwe medewerkers van Mbeki, onder leiding van Mosiuoa Lekota, verlieten de partij zelfs om met een eigen lijst COPE (Congress of the People) aan de parlementsverkiezingen van 2009 deel te nemen. Dat was de eerste formele scheuring binnen het ANC sinds het aan de macht kwam in 1994.

Barstjes in het bouwwerk van de ‘beweging’

Na 17 jaar onafgebroken aan de macht begint het ANC-bouwwerk wel meer barstjes te vertonen. Het ANC is niet echt een partij in de strikte betekenis van het woord, maar nog altijd een beweging bestaande uit vakbonden, jongeren- en vrouwengroepen, met dikwijls erg uiteenlopende belangen en sociaal-economische visies.

Onder Mbeki ging het ANC een uitgesproken neoliberale koers varen, vaak zeer tegen de zin van de vakbondsvleugel COSATU en de Zuid-Afrikaanse Communistische Partij, die ook nog altijd deel uitmaken van het ANC.

Zuma kon zich bij de verkiezingen van 2009 met succes opwerpen als de ‘man van het volk’ die het gemor van de basis begrepen had en voor verandering zou zorgen. Totnogtoe heeft Zuma een vrij foutloos parcours gereden, geven zowat alle politieke analisten toe. De eenheid binnen het ANC lijkt alvast te zijn hersteld. COPE brak niet door, ook nu niet.

Xenofobe rellen en armoede

In mei 2008 werd het industriële hart van Zuid-Afrika, de streek rond Johannesburg, opgeschrikt door hevige xenofobe rellen, die het leven kostten aan een zestigtal mensen en die in de eerste plaats gericht waren “tegen buitenlanders die onze jobs komen inpikken”, waarmee de grote groep migranten uit Zimbabwe werden geviseerd.

Een gevolg van de armoede, de werkloosheid, de gebrekkige scholing en de slechte huisvesting die nog altijd het leven van miljoenen Zuid-Afrikanen bepalen. Het einde van de apartheid had niet voor iedereen de verhoopte welvaart gebracht. Een kleine elite kon zich bovendien steeds meer profileren, soms met praktijken die als nepotisme of regelrechte corruptie kunnen worden omschreven, wat de afgunst nog deed toenemen.