Wat is het verschil tussen een huurling en een vrijwilliger? Simpel: een vrijwilliger vecht aan onze kant vóór onze normen en waarden, een huurling vecht voor het geld aan de kant van de vijand tégen onze normen en waarden. Hun huurlingen zijn veroordeelde criminelen, onze vrijwilligers zijn idealisten in dienst van vrijheid en vrede in Europa.

Tot voor kort waren de vrijwiligers van het Azov-regiment neo-nazi’s, nu ze nog steeds onder de vlag en de symbolen van de meest beruchte nazi-eenheden uit Wereldoorlog II ten strijde trekken zijn ze niet langer extreem rechts maar vooral extreem dapper. (De Standaard 23 maart 2022).

Screenshot De Standaard

Woorden zijn munitie in de propagandastrijd, even belangrijk als het gevecht met mortieren en granaten. Dat besef is niet nieuw. Het werd waarschijnlijk voor het eerst in boekvorm gestalte gegeven in 1928.

De auteur was een telg uit een vooraanstaande Britse familie: Baron Arthur Ponsonby, geboren in 1871 in Windsor Castle waar zijn vader de privésecretaris was van queen Victoria. Falsehood in Wartime was de titel van het boek waarin Ponsonby de propagandatechnieken analyseerde waarvan de strijdende partijen in de Eerste Wereldoorlog, met inbegrip van zijn eigen Britse regering, gebruik maakten.

Jaren later werd het werk van Ponsonby de inspiratie voor Elementaire principes van oorlogspropaganda van Anne Morelli, een werk dat op zijn beurt een klassieker genoemd mag worden en dat onlangs in een hernieuwde uitgave is uitgebracht bij EPO.

Oorlogspropaganda is net als de oorlog zelf springlevend en de reden voor de hernieuwde belangstelling van een werk als dat van Morelli ligt voor de hand. Wie de overvloedige berichtgeving over de oorlog in Oekraïne door het prisma van de Elementaire principes van oorlogspropaganda bekijkt kan dagelijks vaststellen hoezeer Ponsonby’s waarnemingen ook nu uiterst actueel zijn.

Elementair Principe: De vijandelijke leider lijkt op de duivel (of is de ‘griezel van dienst‘)

Sinds de Tweede Wereldoorlog – zo schrijft Morelli – wordt Hitler zodanig als een verpersoonlijking van het kwade beschouwd, dat elke vijandelijke leider wel op hem moet gelijken, zijn directe erfgenaam of zelfs zijn dubbelganger moet zijn.

Screenshot De Morgen

Oorlogspropaganda creëert de Hitlers aan de lopende band: Stalin, Mao, Kim Il-sung of Ceaușescu, die nochtans vaak werden gefotografeerd in het gezelschap van de Belgische koning Boudewijn, van Frans president Charles de Gaulle of de Amerikaanse president Nixon.

Wie gisteren nog bondgenoot en vriend was kan vandaag de nieuwe Hitler zijn. Op 20 december 1989 schudt de Iraakse president Saddam Hoessein hartelijk de hand van Donald Rumsfeld, de speciale gezant van president Ronald Reagan in Bagdad.

De Belgische koning Boudewijn kon het uitstekend vinden met het echtpaar Ceaușescu en Madeleine Albright, minister van Buitenlandse Zaken onder Bill Clinton, verwelkomde de komst van de Taliban in Kaboel vóór ze die bestreed.

Poetin, omgedoopt tot ‘de Sovjettsaar’ (Bernard-Henri Lévy in Le Point, 3 maart 2022), ‘Vladimir de Verschrikkelijke’ (Le Point, 17 maart 2022) en zelfs ‘Hondenhart’ (idem) is de baarlijke duivel. Hij is megalomaan, paranoïde, gek, bloeddorstig én duidelijk ziek, opgezwollen door de steroïden. Naar het schijnt zou hij zich baden in hertenbloed in een Siberische kliniek – hem aanbevolen door minister van Defensie Sergeï Shoigou. (La voix du Nord, 4 april 2022)

Screenshot De Morgen

De kop boven een interview met de Leuvense historica Lien Verpoest in De Morgen van 11 maart 2022, kort dus na de Russische inval in Oekraïne. Het kan de historica vergeven worden dat de emoties zo kort na deze drastische gebeurtenis het overnamen van de ratio. Toch hebben we hier te doen met een variant op een andere klassieker in de oorlogspropaganda.

Elementair principe: De vijandelijke leider lijkt op de duivel (of: is de griezel van dienst). In dit geval, de vijandelijke leider is gek: in 2014 is alle ratio bij hem weggevallen.

Met alle mogelijke middelen moet de vijandelijke leider gediaboliseerd worden. Hij moet worden voorgesteld als het beest met wie moet worden afgerekend: de laatste der dinosauriërs, de gek, de barbaar, helse crimineel, slager, verstoorder van de vrede, vijand van de mensheid, monster… Dit monster – zo schrijft Morelli – is heel vaak iemand geweest met wie we normaal omgingen vóór het conflict.

Het is al eerder vertoond: enkele maanden vóór de Eerste Wereldoorlog beschreef de Britse tabloid Evening News de Duitse keizer als volgt: “We zien de Kaiser als een gentleman met een zeer nobel karakter , wiens woord veel meer waard is dan de verbintenissen van menig andere (…) een soeverein die ambities koestert voor zijn volk, die gebaseerd zijn op dezelfde goede rechten als de onze”.

Dat idyllische beeld verandert algauw na het begin van de oorlog. Dan is de keizer – zo blijkt uit een ingezonden brief in de Daily Mail – een gek, een moordenaar, een slager. De titel: Wilhelm de krankzinnige.

Toen hij Vladimir Poetin in onverdachte tijden in de ogen keek herkende de toenmalige Amerikaanse president G.W. Bush een zielsverwant, een leider die veel goeds zou doen voor zijn volk.

Zelf staat me nog een enthousiaste Guy Verhofstadt voor de geest die na een bezoek aan het Kremlin kort na het aftreden van Boris Jeltsin eveneens razend enthousiast was over diens opvolger: Poetin kende zijn dossiers en met deze Russische leider konden zaken worden gedaan, zei Verhofstadt in een interview voor het VRT-journaal.

Ook nadat Poetin zich had laten kennen als de beul van de Tsjetsjenen die de hoofdstad Grozny tot een puinhoop had herschapen zag de toenmalige Britse premier Blair in Poetin een Russische patriot en hij vond hem de geknipte partner om samen met het Westen het moslimfundamentalisme te bestrijden. In 2001 kreeg Poetin voor zijn verjaardag van zijn vriend Blair zilveren manchetknopen cadeau.

Elementair Principe: Het andere kamp is de enige verantwoordelijke voor de oorlog

De invasie van Oekraïne door Russische troepen op 24 februari van vorig jaar wordt in de Westerse media vrijwel zonder uitzondering beschreven als een ‘unprovoked attack’: een roekeloze agressie waar alleen Poetin verantwoordelijk voor is.

De internationale pers is unisono: The New York Times: een niet-uitgelokte invasie, Financial Times: een geval van naakte en niet-uitgelokte agressie, The Guardian: een niet-uitgelokte aanval. De president van Rusland heeft een niet-uitgelokte aanval op zijn buurman gelanceerd beaamt The Economist. Het staat als een paal boven water: Het Westen heeft deze oorlog niet uitgelokt (De Standaard, 7 januari 2023).

Het is een oud liedje: dat Duitsland bijvoorbeeld de enige verantwoordelijke was voor de Eerste Wereldoorlog, ook al wist de Franse regering dat een gelijktijdige mobilisatie in Rusland en Frankrijk Duitsland ertoe aan zou zetten de oorlog te verklaren.

Maar de Franse pers was unaniem: “Wij hebben al het mogelijke gedaan om de oorlog te vermijden. Maar als hij toch uitbreekt zullen we hem met een immense hoop begroeten” (Le Matin 1 augustus 1914). Of Le Temps van de dag daarop: “Aangezien deze oorlog ons is opgedrongen zullen we hem van harte voeren”.

Machiavelli (1469-1527) wist het al. Niet hij die het eerst de wapens opneemt is schuldig aan de oorlog, maar degene die hem een reden gaf om de wapens op te nemen.

Wie de schuld voor de oorlog in Oekraïne uitsluitend bij Rusland en Poetin legt gaat voorbij aan de voorgeschiedenis van 24 februari 2022: de uitbreiding van de Navo naar het oosten, het wegwuiven van de Russische bezwaren daartegen en van de waarschuwingen van westerse prominenten zoals Henry Kissinger, de door de Verenigde Staten gesteunde staatsgreep van 2014 tegen de wettig verkozen president Janoekovitsj, de burgeroorlog die daar het gevolg van was, sabotage van de Minskakkoorden die een einde aan die burgeroorlog moesten maken.

De veelgevraagde Gentse economieprofessor Koen Schoors laat er in de media geen twijfel over bestaan: de uitbreiding van de Navo is een stromanverhaal om de ware redenen van de oorlog te verhullen, namelijk de expansiedrift van Poetin.

De professor lijkt daarmee op de leraar geschiedenis die de bladzijden uit zijn handboek waar hij het niet mee eens is in de prullenmand kiepert. Zijn Leuvense collega Steven Van Hecke treedt hem bij en gaat nog een stap verder. Het Westen heeft volgens Van Hecke net te véél empathie voor Poetin aan de dag gelegd. (De Standaard 18 januari 2023).

Heeft het Westen al het mogelijke gedaan om de oorlog te vermijden? Het tegendeel lijkt waar. In een interview op zijn Youtube-kanaal zegt de voormalige Israëlische premier Naftali Bennett dat de Verenigde Staten en de westerse bondgenoten zijn pogingen om te bemiddelen tussen Oekraïne en Rusland hebben afgeblokt.

Volgens Bennett waren zowel Poetin als Zelensky op dat moment tot grote toegevingen bereid. Bennett is een extreemrechtse zionist die moeilijk verdacht kan worden van ziekelijk anti-amerikanisme.

Als het klopt wat Bennett zegt dan past het in een patroon: de toenmalige Britse premier Boris Johnson trok in april vorig jaar naar Kiev met de boodschap dat Poetin een oorlogsmisdadiger is met wie je niet moet onderhandelen maar die je onder druk moet zetten.

In dezelfde periode zei de Turkse minister van Buitenlandse Zaken, die de oorlogvoerende partijen aan de onderhandelingstafel had gekregen, dat sommige NAVO-landen de oorlog wilden laten voortduren om Rusland te verzwakken.

De Amerikaanse president Biden maakte het op een onbewaakt moment duidelijk dat de bedoeling van de oorlog regime change in Rusland is toen hij toen hij over Poetin zei: “Deze man kan niet aan de macht blijven”.

Elementair principe: De vijand gebruikt illegale wapens

Terechte verontwaardiging over het gebruik van verboden wapens door de Russen in Oekraïne. Pas ruim een jaar later vernemen we dat Oekraïne net hetzelfde doet.

Screenshot VRTNWS

Ook dit elementair principe van oorlogspropaganda is allesbehalve nieuw. In de Eerste Wereldoorlog gebruikten de Duitsers als eerste dodelijk gifgas tot grote verontwaardiging van de geallieerden. Maar hun kritiek klonk hypocriet, aangezien ze zelf met onderzoek bezig waren op dat terrein.

Evenmin nieuw is het vaak schijnheilige onderscheid tussen toegelaten en verboden wapens, schrijft Morelli. Zo wordt de campagne tegen het gebruik van landmijnen gesteund door landen – België bijvoorbeeld – die weinig kans maken die wapens ooit te moeten gebruiken.

Screenshot De Standaard

De grote spelers zoals de Verenigde Staten, Rusland, China en India weigerden de verdragstekst te ondertekenen waarin landmijnen worden verboden.

In Kosovo beschuldigde de NAVO Servië ervan biologische wapens te hebben gebruikt. Diezelfde NAVO bevestigde in maart 2000 tijdens de oorlog in Joegoslavië 31.000 bommen met verarmd uranium te hebben gedropt.

In NAVO-kringen werd hier meteen aan toegevoegd dat dit wapen, waarvan vermoed wordt dat het afwijkingen veroorzaakt bij foetussen, dat het dodelijk kan zijn en aan de oorsprong ligt van steriliteitsproblemen, op het ogenblik van het gebruik in Joegoslavië door geen enkele internationale conventie was verboden.

Elementair principe: De vijand begaat bewust wreedheden, wij onopzettelijke blunders

De verhalen over wreedheden van de vijand zijn vaste prik. Denk aan de Iraakse militairen die tijdens de invasie van Koeweit in een kraamkliniek baby’s uit de couveuses haalden en op de grond gooiden om ze daar te laten sterven.

Daarover zegt mediahistorica Pien van der Hoeven in Knack: “Dat was van a tot z gelogen. (…) De couveuseroof, een klassieker in alle handboeken propaganda, kwam uit de koker van Hill & Knowlton, een pr-bureau dat door de Koeweitse autoriteiten was ingehuurd en uitstekende relaties had in de hoogste politieke regionen.”

“Ze organiseerden zelfs de hoorzitting (in het Amerikaanse Congres, nvda) en met een budget van 12 miljoen dollar overstelpten ze de Amerikaanse media met getuigenissen, rapporten en gratis te verspreiden videobeelden om de monsterlijkheid van Saddam Hoessein in de verf te zetten.”

De voorbeelden van nepnieuws in oorlogsverslaggeving zijn legio: van het verhaal van de afgehakte kinderhandjes (wreedheden begaan door de Duitsers tijdens de inval in België in augustus 1914) tot Timisoara en de Servische misdaden in Kosovo.

Het lijdt weinig twijfel dat Russische troepen wreedheden hebben begaan in Boetsja, een voorstad van Kiev, al is de vraag of zij daar de enigen waren die zich hebben misdragen. Toen drie dagen na de Russische aftocht de lijken op straat aan de buitenlandse pers werden getoond bleken verschillende slachtoffers een witte armband te dragen: een kenteken waarmee plaatselijke bewoners te kennen gaven dat ze zich niet tegen de Russen verzetten.

Ook is bekend dat na het vertrek van de Russen ploegen Oekraïense milities de ontruimde gebieden introkken voor een operatie tsjistka: zuivering van vermeende collaborateurs.

Ook over het gebruik van burgers als menselijk schild beschuldigen de oorlogvoerende partijen in Oekraïne elkaar. De regering in Kiev reageerde verontwaardigd op een rapport van Amnesty International dat de Oekraïense strijdkrachten er onder andere van beschuldigt militaire bases op te richten in woongebieden inclusief scholen en ziekenhuizen en aanvallen te lanceren vanuit civiele woonwijken.

Sindsdien gaat de melding van het rapport van Amnesty in de media steevast gepaard met de kwalificatie ‘controversieel’. De organisatie gaf toe aan de Oekraïense druk en beloofde het rapport opnieuw te bekijken.

Elementair principe: Ontken de menselijkheid van de tegenstander

De oorlogszucht van Vladimir Poetin past in een lange traditie van Russisch religieus fundamentalisme, schrijft Slavoj Žižek. In dat wereldbeeld geldt de dood als waardevoller dan het leven. Zo stond te lezen in De Standaard van 4 februari 2023.

Screenshot De Standaard

Twee vliegen in één klap: De vijand wordt gedreven door religieus fanatisme (of fundamentalisme) en voor de vijand is de dood niet zo erg, integendeel, de dood is waardevoller dan het leven. Het is een onverwoestbare klassieker, getint door racisme: voor hen – voor Afrikanen, voor Aziaten, voor Russen – is het leven niet zo waardevol.

Dat komt handig uit om wreedheden tegen de vijand – het uitmoorden van een Vietnamees dorp als My Lai bijvoorbeeld met meer dan 500 doden – goed te praten. Het argument was niet alleen in Vietnam maar ook in andere koloniale conflicten te horen: die volkeren vinden sterven niet zo erg, ze hebben immers een andere kijk op de dood, ze vinden het leven zwaar overschat.

Deze recensie werd overgenomen van het Salon van Sisyphus.

Anne Morelli, Elementaire Principes van Oorlogspropaganda.. EPO, Antwerpen, 2022, 176 pp. ISBN 978 9462 6738 23

Een versie van dit artikel verschijnt in het volgende nummer van AKTIEF, het ledenblad van het Masereelfonds.