STYX: Overlevingsstrijd op zee
Interview, Cultuur -

Wolfgang Fischer: ‘Styx’ is een urgente film

Als finalist van de door het Europese Parlement uitgereikte LUX-prijs, gewonnen door het IJslandse 'Woman at War', zal 'Styx' door alle Europarlementsleden én door heel wat burgers uit verschillende landen gezien worden. Positief want met dit sober realistisch gefilmde maar moreel geladen avontuur van een solozeilster levert de Oostenrijkse filmmaker Wolfgang Fischer commentaar op de westerse onverschilligheid tegenover vluchtelingen. “Geld is internationaal, data zijn internationaal maar mensen zijn dat niet”, zegt Fischer, "dat is vreemd."

donderdag 20 december 2018 10:05
Spread the love

De open zee-thriller Styx begint in een stedelijk kader met crashende auto’s en de efficiënte tussenkomst van hulpdiensten. Onder hen Rieke (Susanne Wolff), een vaardige veertigjarige Eerste Hulp-arts. Even later bereidt ze even nauwgezet haar solozeiltocht voor. Vanaf het uiterste puntje van Europa vertrekt ze voor een eenzame, lange tocht richting een midden in de Atlantische Oceaan gelegen eiland.

Onderweg belandt ze in een hevige storm. Daar komt Rieke zonder kleerscheuren door maar aan de horizon merkt ze een zwaar beschadigde boot vol vluchtelingen. Rieke meldt dit aan schepen in de buurt en aan de overheid maar reactie (lees: hulp) blijft uit. Erger nog, ze wordt gesommeerd zich afzijdig te houden wanneer ze niet zelf gepenaliseerd wil worden. Die harde boodschap is het startsein voor een gewetensonderzoek. Hoe kan je weigeren een morele keuze te maken? Hoe kan je je roeping als arts en je geweten als mens negeren?

Mensen in nood op zee 

Het eerste deel van Styx concentreert zich op het ‘vrouw in gevaar’-thema en evoceert overtuigend de strijd tegen de elementen en het gevoel van desoriëntatie tijdens en na de storm. Daarna slaat Wolfgang Fischers film echter andere wegen in dan recente zeedrama’s zoals All Is Lost (JC. Chandor), Adrift (Baltasar Kormákur), The Mercy (James Marsh) en In the Heart of the Sea (Ron Howard). Styx is een realistisch gefilmd allegorisch zee-avontuur dat niet draait om heroïek maar om morele keuzes. Daarbij gaat de aandacht meer naar mensen in nood (lees: vluchtelingen in gevaar) dan naar de mooie maar meedogenloze natuur. Tijdens Film Fest Gent praatten we met een geëngageerde filmmaker over zijn urgente film.



WOLFGANG FISCHER

De openingsscène van Styx toont een nachtelijk auto-ongeval in een Europese stad en de interventie van de hulpdiensten. We leren dat protagoniste Rieke een ervaren urgentiearts is én dat er in het Westen roekeloos wordt omgesprongen met het leven.

Wolfgang Fischer: “Het was belangrijk om aan te geven dat wanneer er door een domme fout, de dwaze sport die racen in een stad is, een ongeluk plaatsvindt er in Europa een armada aan hulpdiensten uitrukt. Razendsnel. Het contrast is groot met gebeurtenissen op de oceaan: na een ongeval blijven reacties uit.”

Je filmt het ongeval vanuit vogelperspectief en herhaalt dit perspectief wanneer we later op zee ondanks de noodkreet-vuurpijlen statische schepen zien.

“Die echo is er inderdaad maar ik leg de link op een simpele, esthetische wijze. We draaiden de film ook op een technische eenvoudige wijze. Zonder gebruik te maken van drones of speciale effecten, we filmden gewoon vanop een gebouw of vanaf de mast van een schip. Heel eenvoudig en precies. Elk beeld telt in de film. Door de visuele parallel te trekken wijzen we op het contrast.”



STYX: Urgente, morele cinema

Op de grens van leven en dood 

De titel Styx verwijst naar de Griekse mythologie waar het een van de vijf rivieren van de onderwereld is.

“Styx is de rivier van de dood, de scheiding tussen de wereld van de levenden en die van de doden, tussen de bovenwereld van de onderwereld. Het is ook de rivier waarin Achilles ondergedompeld werd, waarna niemand hem nog kon verslaan, en waar men tol moest betalen aan de veerman om over te varen. Terwijl de godin Styx de verpersoonlijking van de rivier was. Als filmtitel past Styx perfect bij het verhaal. Solozeilster Rieke gaat in haar eentje de rivier op en haar avontuur geeft aan wat dit betekent. Ik hou enorm van de titel en van de grafische uitwerking ervan in de generiek.”

Zie je Rieke als veerman?

“Charon, de veerman van de Styx, moet je betalen om veilig de andere kant te bereiken maar Rieke zet niemand over ook al gaat ze uiteindelijk helpen. Ze is alleen en staat zelf op de grens tussen twee werelden. Haar tocht begint in Gibraltar waar volgens de Griekse mythologie de pilaren van Hercules Europa en Afrika scheidden. Het was belangrijk om haar tocht te laten starten aan dat laatste stukje van Europa en haar terecht te laten komen in een andere wereld.”



STYX: De eenzaamheid van de solozeilster

Van de ene naar de andere overlevingsstrijd

Tot Rieke het schip met vluchtelingen ziet is de film een overlevingsverhaal met een solitaire vrouw die vecht tegen de elementen. Wou je hiermee de link leggen naar die andere overlevingsstrijd van migranten op een zinkend schip?

“Voor een stuk wou ik de kijker een beetje op het verkeerde been zetten. Het opzet van Styx was een film te maken over de morele strijd die wij als westerlingen moeten voeren, over de keuzes die wij dienen te maken. Ik wou vragen stellen: Wie zijn we? Wie willen we zijn? Hoe moeten we omgaan met dilemma’s? Onze protagoniste is een sterke vrouw. Ze kan haar comfort zone verlaten, ze kan om met eenzaamheid, ze heeft de vaardigheden om in een vijandige wereld te overleven. Ze is Eerste Hulp-arts en ervaren zeilster, ze heeft een sterk karakter. Ik bewonder haar want zelf zou ik het niet kunnen.”

De camera blijft op Riekes schip omdat we haar beproeving volgen?

“Het was de bedoeling om Riekes perspectief te bewaren. Zo dwingen we de kijker om na te denken over haar zware emotionele ervaring en zich af te vragen: ‘Wat zou ik gedaan hebben in die situatie?’”

Afwisselend komt ze dichter bij het schip en gaat ze er verder van weg. Je vertaalt de twijfel visueel.

“We zien haar nadenken. Aarzelen. Daarom is er ook geen afleiding, geen alternatieve verhaallijn die ons een andere weg doet inslaan. We volgen haar gedachten en zien hoe ze de controle verliest. Als arts weet ze hoe ze moet helpen en is ze in staat om vooruit te denken. Maar zij kan niet voorkomen dat zij in het dilemma belandt dat al wat je doet tegelijk goed en slecht is.”



STYX: Nietigheid en moed

Controle en controleverlies

Wanneer ze letterlijk van haar eigen schip getrapt wordt en in het water belandt verkeert ze in gevaar en heeft ze de controle verloren.

“Bovendien is de jongen die ze gered heeft door hem aan boord te nemen geen hulpeloos slachtoffer meer maar een emotioneel reagerend menselijk wezen. Op dat moment zijn ze gelijken. Hij is sterk en stapt uit zijn rol van nederig, dankbaar ‘gered’ slachtoffer. Dan blijkt dat ze beiden een even sterke wil hebben.”

Je toont niet dat de jongeman het touw werpt waardoor Rieke terug aan boord kan klauteren.

“Ik laat zien dat er een touw geworpen wordt maar toon inderdaad niet wie het werpt. Vermits hij de enige aan boord is moet hij het geweest zijn. Ik moest het niet tonen en ik wou het eigenlijk ook niet laten zien omdat het symbolische gebaar van het geworpen touw voor mij sterk genoeg is. Belangrijk is dat ze elkaar nodig hebben en daarom focus ik op de emotionele impact van het gebeuren. We zien dan ook eerst het touw en daarna lezen we de reacties op hun gezichten.”

Aanvankelijk klampt hij zich vast aan haar been, zoals een kind steun zoekt bij zijn ouders.

“Hij is erg fragiel wanneer ze hem redt. En hij is jong, heeft een toekomst voor zich. Daarom koos ik een jongen en geen volwassene. Dat was ook belangrijk in de casting. Iedereen is geselecteerd uit mensen die de job beroepsmatig deden: de hulpdiensten, de soldaten, de scheepsmatrozen. En de vluchtelingen op de boot waren ervaringsdeskundigen. Zij steunden ons omdat ze wilden dat hun verhaal verteld werd.

Daarom wilden we ook dat alles in het echt, op zee en niet in een studio, gefilmd werd. We wilden niets faken en gebruikten geen CGI. Voor het personage van Kingsley moesten we dan ook iemand hebben die Afrika heel goed kende. Filmmaker Tom Tykwer heeft een organisatie, One Fine Day, die scholen bouwt waar Afrikaanse kinderen hun creativiteit kunnen ontwikkelen en daar vonden we Gedeon Oduor Wekesa.

Hij was ideaal maar hij kon niet zwemmen en we hebben hem daarbij moeten begeleiden. Ik moet hem bedanken voor zijn moed en gedrevenheid om dit te doen maar hij zorgt er mee voor dat je het gevoel krijgt dat twee werelden elkaar ontmoeten. Dit is geen in Europa gevormde jongen die ‘acteert’ maar iemand die zichzelf is. Dat helpt want aanvankelijk dansen Rieke en Kingsley rond elkaar, voor elk van hen is de ander ‘vreemd’.”



STYX: De morele keuzes van een sterke vrouw

Ratio en emotie

Rieke is een medisch professional die rationeel te werk gaat, afstand kan houden en haar emoties weet af te sluiten.

“Ze doet dit excellent en ze volgt de gouden regel van hulpverleners: verzeker eerst je eigen leven en onderneem dan actie. Daarom is ze zich ervan bewust dat ze afstand moet bewaren maar tegelijk wil ze helpen en dichterbij komen.”

Als dokter moet ze ook levens redden en daardoor belandt ze in een moreel conflict.
“Bovendien wordt ze aan haar lot overgelaten, niemand wil komen helpen. De bemanning van omliggende schepen doen niks uit angst hun job te verliezen.”

De echte beslissingsnemers blijven helemaal uit beeld.

“We spraken hierover veel met de soldaten van de kustwacht. Aanvankelijk wilden ze niet in de film zitten en we hebben veel tijd moeten investeren om hen te overtuigen. Zij zijn erg getraumatiseerd, ze werken in verschrikkelijke omstandigheden en mogen niet zelf beslissen om een reddingsoperatie te starten, ze moeten groen licht krijgen. Daarom wilden we niemand met de vinger wijzen. Het is geen zwart-wit zaak, er zijn veel grijstinten. Het gaat niet om ‘mij’ maar om ‘ons’, hoe kunnen we dit dilemma oplossen. Allemaal samen.” 

Empathie voor fictiepersonages

Het probleem is wel dat er veel gedaan wordt om burgers emotioneel en moreel af te sluiten van de beproevingen en de gruwel maar ook van de vluchtelingen. Mensen zijn daar vatbaar voor want we willen ook niet zien hoe dieren behandeld worden in slachthuizen bijvoorbeeld. Uit angst om keuzes te moeten maken.

“Daarom wilden we een speelfilm maken en geen documentaire. Feiten en cijfers hebben niet zo’n sterke emotionele impact op mensen als betrokkenheid bij authentieke personages. Je leest de verhalen ook dagelijks in de krant maar toch dringt het amper door. Veel mensen bedankten me na het zien van de film: “Nu begrijp ik emotioneel wat er aan de hand is”, zeiden ze. Ik weet het, het is vreemd maar lezen dat 100 mensen stierven, zegt minder dan het gevoel krijgen dat je in een leven of dood situatie zit.

En zoals je zei, mensen willen niet kijken naar het lijden van anderen, ze willen hun ogen er voor sluiten. Nu sterven vluchtelingen niet meer op zee maar in de woestijnen en daar zijn geen kusten, geen camera’s, we weten niet wat er gebeurt. Zo lossen we problemen op: we sluiten de deur, schuiven het gordijn toe. Wanneer we er niet naar kijken is het opgelost. Maar we denken geen drie, vier stappen verder om na te denken over wat we echt kunnen doen.”

Op zich is het wel vreemd dat mensen meer empathie hebben voor fictiepersonages dan voor echte mensen.

“Het is zelfs een beetje absurd, maar wanneer je belangrijke dingen wil overbrengen tracht je natuurlijk op de meest efficiënte wijze te communiceren en feit is dat fictie inzichten kan overbrengen en de geest van mensen verruimen.”



STYX: De ene storm verbergt de andere

Het paradijs van Darwin

Rieke is onderweg naar het kunstmatige woud dat Charles Darwin creëerde op Ascension Island, een vulkanisch eiland in de Atlantische Oceaan. Waarom introduceerde je dit element?

“Het is een vreemde plaats in het midden van de Oceaan, tussen Afrika en de Zuid-Amerikaanse kust, waar aanvankelijk niets was. Toen arriveerden Darwin en zijn collega’s op dit vulkanisch eiland en zij migreerden planten van over heel de wereld naar daar. Nu is het een kunstmatige jungle met planten die normaal niet bij elkaar horen. Dat blijkt dus mogelijk.

Ik vond het leuk dat Rieke naar de jungle wil trekken om die andere wereld te zien. Daarnaast sprak ik ook met veel lange afstandszeilers en op de vraag wat ze het mooiste moment op zee vonden zeiden die allemaal hetzelfde: na weken niets anders dan blauw te hebben gezien, plots alle tinten groen te zien van een plots opduikend eiland. Dat was ook een reden om naast de verwijzing naar het eiland ook verschillende groene dingen op te nemen in dit verhaal.”

Darwin schreef “It is not the strongest of the species that survives, nor the most intelligent, but the one most responsive to change.” Dat illustreert Rieke door haar vermogen om zich aan te passen aan natuur en weer maar ook door de manier waarop ze reageert op de vluchtelingen.

“Darwin wordt het meest herinnerd omwille van survival of the fittest maar zijn visie was complexer en daarom ontwikkelde hij ook dit eiland waar dingen samengebracht werden die normaal niet samen overleven. De link naar vluchtelingen die in een andere omgeving terecht komen en de lokale bewoners die zich moeten aanpassen aan een nieuwe situatie is snel gelegd. Weet je, die planten zijn internationaal, geld is internationaal, data zijn internationaal maar mensen niet. Dat is vreemd.”



STYX: Onderweg naar Darwins paradijs

Moeilijk productieproces 

Was het moeilijk om dit project gefinancierd te krijgen?

“Het was erg moeilijk omwille van het onderwerp, migratie. Het feit dat onze hoofdactrice Susanne Wolff quasi onbekend is, dat er geen antagonist is en amper dialoog hielp niet echt. Een vrouw alleen in het midden van de oceaan vonden financiers niet bepaald ‘commercieel’. Bovendien serveren we meer vragen dan oplossingen en dat ligt ook moeilijk. Iedereen wees er ook op hoe lastig het is om op het water filmen en hoe weinig filmmakers de uitdaging aandurven (n.v.d.a. Baltasar Kormákur deed het recent met Adrift wèl, al maakte hij ook gebruik van effecten).

Het technisch aspect van het project bleek fysiek en psychologisch zwaar. 42 draaidagen op zee met een crew van maximum 10 mensen was niet niets. Het was trouwens moeilijk om die crew te verbergen voor de camera. Bovendien was het weer een beproeving en werden de meeste crewleden zeeziek. Zelf stond ik heel de tijd achter de camera, live te observeren omdat je via een monitor niet alles ziet. Hoe ze beweegt, is belangrijk om geloofwaardig te maken dat ze de handelingen beheerst.”

Kon Susanne Wolff zeilen?

“Ze had een zeilbrevet voor kleine zeilboten maar niet om op de oceaan te zeilen met een grote zeilboot. We gaven haar een grondige training met ervaren zeilers en ook een cursus om alle technische aspecten te leren kennen en beheersen. Ze liep ook stage bij urgentieartsen om hun handelingen te observeren. Medici werken met processen die hen helpen om problemen systematisch en efficiënt aan te pakken en zich niet te laten leiden door emotionele reflexen.” 

LUX Prize en promotie

Zijn er dingen in Styx die je graag anders had gezien?

“Ik ben tevreden met het eindresultaat en ook met de reacties van het publiek bij de eerste vertoningen. Het geeft aan dat film een krachtig medium kan zijn. We haalden de finale van de LUX Film Prize – samen met (de uiteindelijke winnaar) Woman at War (Benedikt Erlingsson) en The Other Side of Everything (Mila Turajlic) – uitgereikt door het Europese Parlement en alle Europese parlementariërs gaan de film te zien krijgen in Straatsburg.

De drie films krijgen dezelfde voordelen: promotie in alle Europese landen en ondersteuning bij het ook via andere kanalen bereiken van het publiek. Maar het is op zich al fantastisch dat een film met dit onderwerp gezien zal worden door beslissingsmakers samen met een publiek waardoor discussie en een dialoog kan ontstaan. Het bewijst dat film een krachtig medium kan zijn.”

Heb je concrete toekomstplannen?

“Doordat de LUX-prijs deuren opent zal ik eerst toch wel een uitgebreide promotietour door verschillende Europese landen maken. De film komt ook uit in de Verenigde Staten en Canada dus moet ik ook nog eens de oceaan over! Pas binnen een jaar zal ik aan een nieuw project kunnen beginnen denken. Maar ik klaag niet, deze film heeft de dialoog nodig. Ik ga graag spreken met het publiek want over iets praten is een eerste stap naar verandering.” 

Morele keuzes en urgente cinema

Zijn er dingen die je leerde van interacties met het publiek?

“Toen ik aan het project begon vreesde ik dat de kijkers gedeprimeerd zouden geraken maar het bleek dat de film mensen juist aanmoedigde en optimistisch maakte. Niet dat Styx de toeschouwers omtovert in activisten die het parlement gaan bestormen maar het verhaal grijpt hen emotioneel zeer sterk aan.

Mede door de energie van de protagoniste en misschien ook (wie een spoiler wil vermijden gaat beter naar de volgende vraag) door de laatste scène van de film waar Rieke een trucje toepast om hulp af te dwingen. Een actie waarmee ze zichzelf in gevaar brengt en toch enkele mensen kan redden. Dat is positief en hoopvol: ze vecht voor het leven, voor menselijkheid, omdat ze het niet kan laten gebeuren.”

Een aangrijpend slot van een film die wel een boodschap heeft maar die niet op eenduidige, didactische wijze brengt.

“We kozen er bewust voor om niet te overdramatiseren of té nadrukkelijk te werk te gaan. Dit onderwerp is zo fragiel, wordt zo vaak besproken in zwart-wit termen in de samenleving dat je voorzichtig moet zijn. Je moet heel precies te werk gaan, heel bewust zijn van wat je doet en rekening houden met de reactie van het publiek.”

De kracht van Styx is dat je het conflict, de morele keuzes, in de geest van mensen situeert en vluchtelingen vermenselijkt.

“Dat deden we bewust omdat in de media en de publieke opinie vluchtelingen geen menselijk gezicht krijgen maar herleid worden tot cijfers en een bedreiging terwijl de morele keuze buiten beeld blijft. Spijtig genoeg zal ik niet iedereen kunnen bereiken met Styx maar het is belangrijk dat een groot aantal mensen emotioneel betrokken geraakt bij een thema en bij mensen. Daarom is dit voor mij een urgente film.”

Interview Film Fest Gent, 14 oktober 2018

STYX: Wolfgang Fischer, D – Oost – 2018 – 94′; met Susanne Wolff, Gedeon Oduor Wekesa, Felicity Babao Alexander Beyer, Inga Birkenfeld; scenario Wolfgang Fischer & Ika Künzel; fotografie Benedict Neuenfels; montage Monika Willi; dis. Imagine, release 16 januari 2019.

take down
the paywall
steun ons nu!