De dood van UNITA-rebellenleider Savimbi zorgde in 2002 voor een onverwachte politieke doorbraak. De burgeroorlog die het land 27 jaar lang ten gronde richtte, naderde zijn einde. Ondertussen kent Angola nu officieel tien jaar ‘vrede’ en worden vrijdag voor de tweede keer verkiezingen georganiseerd sinds het einde van de oorlog. Voor de meeste inwoners is dat een positieve ontwikkeling, maar de strijd om elke dag opnieuw te overleven, blijft bikkelhard.

Steeds meer Angolese burgers waren de oorlog beu en probeerden zich zo goed en zo kwaad als het kon te organiseren om iets aan de schijnbaar uitzichtloze situatie te veranderen. Sinds in 1992 de civiele samenleving voorzichtig de kop begon op te steken, ontstond in de loop van 1999 een eerste goed gestructureerde vredesbeweging onder impuls van de kerken met actieve steun vanuit enkele onafhankelijke vakbondskoepels.

Het ‘Manifest voor de Vrede’ dat hieruit ontstond, riep beide oorlogspartijen op om via een dialoog tot een oplossing te komen. Op veel steun uit het buitenland moesten ze evenwel niet rekenen, want na het VN-debacle van 1992 had de buitenwereld zo goed als alle interesse in dit ‘vergeten conflict’ verloren. Behalve dan de multinationale oliemaatschappijen, de diamanthandelaars en de wapenindustrie die gouden zaken bleven doen met het corrupte MPLA-regime én de UNITA-rebellen.

Het einde van een tijdperk en begin van vele initiatieven

Nauwelijks zes weken na de dood van de UNITA-rebellenleider werd op 4 april 2002 een staakt-het-vuren getekend tussen de twee aartsrivalen. Dat het dit keer menens was, bleek al snel. Als nooit te voren begon de civiele samenleving aan projecten te timmeren om het land weer op te bouwen.

Soms bijna letterlijk vanaf nul. In het scharnierjaar 2003 had ik de kans om met enkele boeiende initiatieven en initiatiefnemers in Luanda en Lubango kennis te maken. Negen jaar later blijken hun inzichten en verwachtingen nog altijd actueel.

William Tonet: “Intimidatie houdt de waarheid niet tegen”

William Tonet is hoofdredacteur van Folha 8. Het blad is een van de oudste en meest betrouwbare onafhankelijke weekbladen van Angola. In 2003 had ik een gesprek met hem op de redactie in Luanda. Vooraf maakte hij echter duidelijk dat hij niet hoog oploopt met Europese of Noord-Amerikaanse NGO’s die in Afrikaanse landen de persvrijheid willen stimuleren.

Tonet: “Het is toch zo gemakkelijk met woorden en mooie projecten op te komen voor de persvrijheid. Maar het mag al een klein wonder heten dat een weekblad als Folha 8 nog bestaat. Elke dag nemen onze journalisten risico’s om de waarheid aan het licht te brengen. Intimidatie en pesterijen zijn dagelijkse kost.”

“Toch gaan we door omdat we ervan overtuigd zijn dat we een bescheiden bijdrage leveren aan het democratiseringsproces in dit land. Al te lang hebben de machthebbers de mensen voorgelogen: eerst de Portugese kolonialen met hun praatjes over ‘beschaving’ en daarna de MPLA met hun ‘wetenschappelijk socialisme’.”

Volgens Tonet staat de persvrijheid nog voortdurend onder druk. Zelf werd hij al herhaaldelijk gearresteerd en tegen hem als hoofdredacteur-directeur lopen nog enkele rechtszaken. Op maandag 12 maart 2012, net na antiregeringsdemonstraties in Luanda en Benguela, nam de politie twintig computers in beslag op de redactie van Folha 8.

De politie had de toestemming om “misdaden van woede tegen de staat” te onderzoeken. Schendingen van de persvrijheid waren daarbij niet belangrijk. Tonet werd ondervraagd en de batterij van zijn mobiele telefoon werd geconfisqueerd.

In 2003 was hij evenwel nog heel hoopvol gestemd over de toekomst: “De dood van Savimbi heeft een enorme weerslag gehad op de Angolese samenleving. Sindsdien is er veel aan het veranderen. De mensen zijn bewuster geworden en zien opnieuw mogelijkheden om uit de ellende van 27 jaar burgeroorlog te komen.”

“Maar we maken ons geen illusies. Wie zodanig van de macht heeft geprofiteerd – dankzij de oorlog – zal die macht niet zonder slag of stoot uit handen geven. Dat merk je al bij de discussies over eventuele verkiezingen.” (nvdr: in 2003 gingen de meest optimistische stemmen er nog van uit dat verkiezingen in de loop van 2004 of 2005 mogelijk zouden zijn. Het werd uiteindelijk 2008, en directe presidentsverkiezingen zijn er nooit gekomen).

“Wie zodanig van de macht heeft geprofiteerd – dankzij de oorlog – zal die macht niet zonder slag of stoot uit handen geven. Dat merk je al bij de discussies over eventuele verkiezingen”

“Alleen de MPLA heeft op dit ogenblik de middelen om echt een campagne te voeren in alle delen van het land. Alle grote ondernemingen zijn in handen van MPLA-figuren. In die context kan een onafhankelijke persstem wel degelijk het verschil uitmaken. Daarom willen we geen banden met economische machten en zullen we consequent de mensenrechten en de waarheid blijven verdedigen. Dat zijn we aan onszelf en onze lezers verplicht”, aldus William Tonet.

“De oorlog was alleen nog een strijd van rijke elites om de controle over rijkdommen”

De Angolese civiele samenleving heeft in de loop van de jaren negentig vele uiteenlopende initiatieven genomen om te komen tot een vreedzame oplossing van de al te lang aanslepende oorlog. Vrouwen waren daarbij heel actief betrokken. De beweging Mulheres, Paz e Desenvolvimento (MPD) (Vrouwen, vrede en ontwikkeling) werd op 9 december 1999 officieel opgericht met als voornaamste doel vrouwen samen te brengen voor vrede en mensenrechten.

“Tijdens de oorlog werden de meest fundamentele rechten van vrouwen en kinderen met de voeten getreden door alle strijdende partijen. Zelfs het recht op leven, toch het basisrecht van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, was in Angola dagelijks in gevaar. In 1993-1994 vielen er duizend doden per dag. Van enige ontwikkeling was uiteraard geen sprake meer, want alle inspanningen van de overheid gingen naar het leger.”

“We vonden dat we als vrouwen iets moesten doen om onze afschuw van oorlog duidelijk te maken”, verklaarde Cesinanda de Kerlan Xavier, de voorzitster van MPD in een interview dat ik met haar had in juni 2003. “Angola zou gemakkelijk al zijn inwoners een menswaardig bestaan kunnen garanderen als de rijkdommen van het land eerlijker waren verdeeld. De oorlog was alleen nog een strijd van rijke elites om de controle over die rijkdommen.”

Vrouwen en democratie in de praktijk

Volgens MPD is de les die uit het debacle van de mislukte verkiezingen van 1992 kan worden getrokken dat democratie niet van buitenaf kan worden ingevoerd. Als mensen de kans niet krijgen om hun eigen inbreng te hebben in het vredesproces zal geen duurzame vrede tot stand komen. Om de politieke participatie van vrouwen op alle niveaus te bevorderen, startte MPD met het project Mulher e Democracia (vrouw en democratie).

Volgens aanbevelingen van SADC (de Ontwikkelingsgemeenschap van Zuidelijk Afrika, waartoe ook Angola behoort) zouden vrouwen 30 procent moeten uitmaken van alle bestuursfuncties. Dat is een streefcijfer dat vrijwel in geen enkel land van de regio wordt gehaald en zeker niet in Angola.

In alle provincies begon MPD met vormingscursussen voor vrouwen over het functioneren van de staat en de inbreng van vrouwen in het besluitvormingsproces. Concreet ging het in een groot deel van de gevallen over het voorbereiden van toekomstige verkiezingen en het voorkomen van gewelddadige conflicten.

Dit soort initiatieven hadden veel succes en werden nog uitgebreid nadat het staakt-het-vuren in april 2002 was getekend. “Het officiële einde van de oorlog was uiteraard goed nieuws, al veranderde dat niet meteen veel aan de ellendige leefomstandigheden van een groot deel van de Angolese vrouwen. Om de ontwikkeling van het land echt op gang te brengen, is dialoog nodig en moet dit land af van zijn cultuur van geweld, corruptie en straffeloosheid. Vrouwen moeten hun plaats opeisen en zich organiseren”, verklaarde Cesinanda de Kerlan Xavier.

Verkiezingen goed voorbereiden

Op mijn vraag of MPD dacht dat verkiezingen op korte termijn realistisch zouden zijn, antwoordde Cesinanda de Kerlan Xavier volmondig ‘nee’: “De voorwaarden voor eerlijke, transparante en vrije verkiezingen zijn op dit ogenblik (nvdr: juni 2003) nog niet vervuld. En de civiele samenleving is door de ervaring van de laatste tien jaar heel wat mondiger geworden. Wij willen nu actief betrokken worden bij de voorbereiding van de verkiezingen. Geen herhaling meer van 1992!”

“Toen gebeurde alles boven onze hoofden. Dat betekent dat er een echt onafhankelijke verkiezingscommissie moet kunnen toezien, dat de VN financieel en logistiek zal moeten helpen, dat onafhankelijke binnen- en buitenlandse waarnemers ongehinderd hun werk moeten kunnen doen, dat alle politieke partijen zich aan de verkiezingscode houden, en vooral dat vrouwen verkiesbare plaatsen krijgen op alle lijsten. Angola heeft capabele vrouwen genoeg. Zij kunnen dit land uit zijn militaristische logica halen.”

“Vrouwen moeten verkiesbare plaatsen krijgen op alle lijsten. Angola heeft capabele vrouwen genoeg. Zij kunnen dit land uit zijn militaristische logica halen”

De toekomstdroom van MPD, dat Angola ooit ook eens een Waarheidscommissie zou krijgen naar het voorbeeld van Zuid-Afrika, is nooit gerealiseerd. “De massale schendingen van de mensenrechten en de corruptie op grote schaal mogen niet ongestraft blijven. Verzoening is maar mogelijk als daarover duidelijkheid komt en de verantwoordelijken niet vrijuit gaan. Wij hebben dringend nood aan een rechtsstaat”.

Negen jaar later blijven de woorden van de vrouwenbeweging nog altijd uiterst actueel!