Kunst helpt ons bij het kijken naar de wereld en kunstenaars spelen een cruciale rol bij de manier waarop we kijken. Zeker wanneer in een turbulent tijdsgewricht zoals het huidige psychologisch en fysiek geweld niet enkel menselijkheid maar ook de mensheid bedreigen. De samenwerking tussen fotograaf-videast Mirjam Devriendt (° 1961) en choreograaf Alain Platel (° 1956), een interactie van blikken die zowel botsen als in elkaars verlengde liggen, levert met Why we fight? een creatieve documentaire op die kijkers aan het denken zet. Over geweld en het pad dat leidt naar de ondergang. Maar ook over de eigen blik, de eigen gedachten en driften. Een tegelijk intieme, tedere en ontluisterende film die door onze geest blijft dansen.

Why we fight? van Alain Platel & Mirjam Devriendt: Danseres Bérengère Bodin.

Van dans naar film

Het uitgangspunt van Why we fight? is Alain Platels dansvoorstelling Nicht schlafen uit 2016. Mirjam Devriendt zit tijdens de opvoering met haar camera dicht op de dansers terwijl interviews onder hun huid kruipen en peilen naar ervaringen, observaties en gevoelens. De documentairemakers illustreren alles met historisch (vaak zwart-wit) beeldmateriaal en laten kunstenares Berlinde De Bruyckere, historicus Philipp Blom, filosoof Tinneke Beeckman, auteur Koert Debeuf en dirigent Teodor Currentzis onze geest kritisch prikkelen. Resultaat is een wervelende documentaire die eindigt met een mokerslag. In Gent hadden we met de makers een uitgebreid gesprek.

Wie met kunst bezig is werkt meestal intuïtief, vanuit emoties en verbeelding. De motor van Why we fight? is reflectie.

Alain Platel: “Mirjam Devriendt begon reeds in 2016, vlak nadat ze de dansvoorstelling Nicht schlafen die ik maakte met mijn gezelschap les ballets C de la B zag, te spreken over een film. Vaak legt men een opvoering vast of wordt er een achter de scène reportage gedraaid maar dat wilden we niet. Hoe verbinden we die twee media, film en dans, en maken we iets nieuws, vroegen we ons af. Na het bekijken van scènes besloten we omgekeerd te werken. Tijdens de creatie van een stuk brengen we informatie van buiten naar binnen maar voor de film maken we de omgekeerde beweging, van binnen naar buiten. Van het dansen terug naar de buitenwereld, van het spektakel naar de realiteit.”

Alain Platel: Foto © Mirjam Devriendt.

Mirjam Devriendt: “Tijdens de première vond ik de openingsscène al meteen ijzersterk en al wat volgde deed me verlangen om naar beneden te gaan en alles van dichtbij te bekijken. Na enkele voorstellingen vroeg ik toestemming om filmopnamen te maken. Mijn beelden brachten iets teweeg bij Alain Platel. Vanuit het besef dat de materie waarmee hij het stuk maakte nog niet helemaal op was besloot Alain terug te keren naar het onderwerp. Film is een ander medium dan dans en laat toe om  dingen op een heel andere manier te verwerken.”

Focus op geweld

Door actualiteitsbeelden en fragmenten van de dansopvoering af te wisselen plaats je een uitroepteken bij geweld. Hoe kwam je uit bij de vraag van de filmtitel?

Platel: “In Mirjams beelden zag ik een blik die lijkt op de wijze waarop we naar een voorstelling kijken. Wij zoomen voortdurend in op details en kunnen nooit het volledige beeld vatten. Dat vond ik al heel boeiend. Toen we die beelden lieten zien aan Emmy Oost van producent Cassette for timescapes en aan co-producer Wolfgang Bergmann van Arte kwam de vraag ‘waarom vechten mensen eigenlijk?’. Da’s een cruciale vraag en het leek ons een interessante filmtitel. Bovendien was het een vraag die we al gesteld hadden aan de dansers zonder er een afdoend antwoord op te krijgen. Toen we ze herhaalden voor de film ging het snel over het geweld in de wereld maar niet meteen over hoe dat bij henzelf lag. Toch doken er uiteindelijk dingen op die in de voorbereiding van de dansvoorstelling niet besproken waren.”

Why we fight? van Alain Platel & Mirjam Devriendt: Groepsbeeld Nicht schlafen dansers.

Bij een dansvoorstelling maakt de kijker zelf keuzes, bij een film wordt zijn blik geleid.

Platel: “Inderdaad. Dat maakt film zo verschillend van het medium theater. Film is manipulatief, je kan er dingen mee doen en de blik van de toeschouwer richten. Mirjams unieke stijl bij het filmen van de dansvoorstelling legt de rauwe emoties van de dansers bloot en gidst de toeschouwer zo door de film.”

Vertrouwde thema’s

In Why we fight? komen thema’s aan bod die al in je vroeger werk aanwezig waren. Dood, geweld, de absurditeit van het bestaan. Wou je zowel de toeschouwers als de dansers meer betrekken bij wat je als kunstenaar bezig houdt?

Platel: “Voor een stuk zeker. Ik weet ook niet goed of ik mijn obsessies bewust of onbewust heb uitvergroot. De thema’s zijn in de film wel explicieter dan in de voorstelling. Bij film kies je als regisseur wat er wel of niet inkomt. Terwijl bij een dansvoorstelling de beleving heel anders is. Echte mensen bepalen op het moment zelf wat er gebeurt en dat kan sterk verschillen van wat je in je hoofd had. Ik drukte mijn stempel via thema’s als de psychologie rond agressie, de impact van verandering in de wereld en de symboliek van kannibaaldieren die hun nakomelingen opeten. Bovendien blijkt uit de film dat ik niet geloof in een proper einde.”

Devriendt: “De voorstelling peilde naar waarom er zoveel zinloos en willekeurig geweld is in de wereld en het was interessant om de dansers daar opnieuw over te bevragen en te kijken wat de visie van Alain met hen deed.”

Mirjam Devriendt: Foto © Martine Dewil.

Permanente reflectie

Hoe nieuw was die rationele en intellectuele insteek voor hen?

Platel: “Ik reflecteer veel met dansers over waar we mee bezig zijn. Een deel van de dagelijkse repetities is praten over wat ze doen. Met de erg fysieke vecht scènes was dat ook noodzakelijk. Omdat je die scènes zo’n 170 keer moet doen wil je ongelukken voorkomen. Daarom onderzochten we samen hoe dit veilig kon gebeuren. Dat onderzoek was erg intens. Heel intiem ook, ik herinner me dat een van mijn dansers zei ‘ik ben hier veel intiemer bezig met jullie dan met mijn lief’. Dat ging over hoe je lijfelijk met iemand omgaat maar ook over wat mag en niet mag, waar de gevoeligheden liggen. Over zo’n zaken praat je niet courant en de gesprekken waren super intens.”

Ook al omdat alles draait rond geweld.

Platel: “Zeker. Gesprekken maken steevast deel  uit van mijn  proces.  Omdat ik vooraf niet weet waar we naar toe gaan komt er heel wat improvisatie bij te pas. Heel veel komt dus uit de dansers zelf en aangezien ze graag willen uitblinken en bereid zijn hun eigen grenzen te verleggen moeten we er over waken dat het oké blijft. Zij en hun mededansers moeten zich daar immers goed bij blijven voelen.”

Why we fight? van Alain Platel & Mirjam Devriendt: Samir M’Kirech.

Sombere kijk

Door de donkere toon druk je nadrukkelijk je pessimistische stempel op de film.

Platel: “Ik ben daar nochtans niet bewust mee bezig, het is gewoon sterker dan mezelf. Ik kom ook niet anders over bij mensen. Niet dat ze denken dat ik depressief ben maar ze weten wel dat ik levenskijk heb die erg somber is. Dat weerhoudt me niet om vreselijk van het leven te genieten.”

‘Vergeet niet te genieten in deze tragedie’ is een letterlijk advies.

Devriendt: “Voor mij vormde die somberheid een hele uitdaging want ik ben niet zo. Ik ben iemand die altijd probeert naar de zonnige kant te kijken. Ik weet dat de donkere kant er is maar tracht hem niet te belichten. Samenwerken met iemand die een andere kijk en benadering heeft werd daardoor een zelfonderzoek. En, dat is een beetje het onderwerp van de film, door anders naar jezelf te kijken ga je ook anders rondom jou kijken. Zo kan je dingen bespreekbaar maken en zaken veranderen. Je zoekt naar de juiste woorden en de beelden die dat ondersteunen. Voor mij was het een onderzoek naar de donkere kant die we allemaal hebben, naar waar geweld vandaan komt.”

Why we fight? van Alain Platel & Mirjam Devriendt: TK Russell danst.

Door diep in de mens te duiken dreigt het structurele maatschappelijke geweld wel uit beeld te verdwijnen.

Platel: “Ik vind dat het wel aangeraakt wordt. Bij de Moslimjongen Samir krijg je veel informatie over hoe de maatschappelijke context hem bij het opgroeien bepaalde. Enkele van zijn anekdotes vind ik echt schrijnend. Zoals de vader die anticipeert op racisme. Of het gevoel dat hij krijgt van de manier waarop mensen naar hem kijken. Al laat Why we fight? wel een lawine van informatie over je rollen waarbij het moeilijk is om door de bomen het bos te zien.”

Zo is het leven natuurlijk wel.

Platel: “Voilà, we willen dat in de film ook laten zien en onderstrepen dat de oplossing niet voor het grijpen ligt. We reiken ze ook zomaar niet aan. Door het kluwen van personages en beelden moet je als toeschouwer je eigen weg zoeken.”

Devriendt: “De film gaat over het individu en de maatschappij wordt inderdaad niet zo belicht. Maar de maatschappij bestaat wel uit individuen en wordt gestuurd door individuen. Moest elk individu naar zichzelf kijken dan zou de maatschappij er ook beter uitzien. Ik denk dat we de samenleving vaak te materialistisch bekijken. Er is dikwijls reflectie over de maatschappij en grote bewegingen maar het is goed om de dingen van dichterbij te bekijken.”

Why we fight? van Alain Platel & Mirjam Devriendt: Kids, foto © Library of Congress.

Geen vrijblijvende cinema

Die afstandelijkheid naar film vertalend zouden we kunnen zeggen dat er in cinema vaak een boodschap gebracht wordt die vrijblijvend is voor de kijker. Waarbij de toeschouwer comfortabel afstand bewaart en eventueel een mooie boodschap over geweld meekrijgt maar niet persoonlijk betrokken en aangesproken wordt op de eigen complexiteit, ambiguïteit of verantwoordelijkheid. Die bevraging gebeurt wèl in Why we fight? dat peilt naar de grens tussen opwinding, fascinatie en afschuw bij geweld.

Platel: “Er wordt vaak gehamerd op wat er schort aan de wereld. Wij willen met de film in onszelf kijken en toeschouwers aansporen hetzelfde te doen. Wanneer we begrijpen hoe geweld in onszelf werkt kunnen we misschien ontdekken hoe we het kunnen veranderen. Ons opzet is mensen aan te sporen tijd te nemen om na te denken.”

Eindigen met een mokerslag helpt daarbij. De beelden van de ijsberen, los van vraag of kannibalisme bij hen verbonden is met de klimaatcrisis, komen stevig binnen.

Platel: “Het is het meest controversiële beeld in de film en daar is ook het langst over gediscussieerd. Voor sommige mensen is het heel deprimerend en de link met klimaatopwarming wordt inderdaad gelegd maar het is iets waar ik maanden mee rondgelopen heb. Bovendien was dat stuk film tot mijn verbazing ongelooflijk duur. Er waren redenen genoeg om het niet te doen maar toch vond ik het nodig.

De montage van de film is onze handtekening en de ijsbeertjes vormt mijn signatuur. Ik wou een film over dit onderwerp niet op een romantische, brave manier laten eindigen. Wij gaan dood, hoe dan ook, en de wereld gaat zeker verdwijnen. Maar het zou wel eens rapper kunnen gebeuren dan we denken. Dat dit kannibalisme via deze metafoor in het einde van de film zit, daar ben ik heel erg blij mee. Ik zit altijd verkrampt te kijken naar het slot omdat ik weet dat het zoveel mensen ongelukkig gaat maken.”

Why we fight? van Alain Platel & Mirjam Devriendt: Baby, foto © Cassette for timescapes.

De ondergang van de wereld

De grote kracht is ook dat de beelden overduidelijk zijn maar dat je gaat twijfelen over wat je zag omdat je het niet wil geloven. We kijken het liefst weg van gruwel.

Platel: “In dat beeld vond ik het animaal zijn het meest indrukwekkend. Dat een ijsbeer zijn eigen afstammelingen opeet vond ik verschrikkelijk maar het klopt wel met wat we daarvoor zagen op het vlak van revoluties die hun kinderen verslinden. Ik zie ook een link met het afsluitende citaat van Marguerite Duras over hoe we als mens allemaal hetzelfde meemaken.”

‘Ware democratie is om elke dag samen ons verlies te beleven, het verlies van de wereld’. Zo ervaar je het menselijk bestaan, het leven?

Platel: “Ja, we werken allemaal samen aan de ondergang van de wereld. Stilletjes aan. Het zal misschien niet gebeuren in ons leven maar het is wel iets waar we naar toe gaan.”

Why we fight? van Alain Platel & Mirjam Devriendt: Paarden karkas.

Vandaar ook de karkassen die opduiken in de film. Of ga ik te ver in mijn interpretatie?

Devriendt: “De karkassen hebben niet direct te maken met de slotscène, Berlinde De Bruyckere maakte de paardensculptuur voor de dansvoorstelling.”

Platel: “Maar er zijn er wel heel veel verbanden in de film. De reden waarom Berlinde kiest voor de karkassen van dode paarden is ontroerend. Berlinde zegt dat ze geen beter beeld voor gruwel van de oorlog vond dan deze grote karkassen die indrukwekkender zijn dan het menselijk lichaam.”

Devriendt: “Ze waren het slachtoffer van oorlog. De Vlaamse slagvelden rond Ieper lagen er mee bezaaid tijdens de Eerste Wereldoorlog.”

Why we fight? van Alain Platel & Mirjam Devriendt: Bérengère Bodin.

Symfonie van de onrust

Gustav Mahler is prominent aanwezig. In woord en muziek. Heeft dat symboolwaarde? Ik associeer het met de onrust die de componist waarnam in de wereld net voor wat toen de Grote Oorlog heette. Een onrust- en ondergangsgevoel dat hij verbond met de haat, het anti-semitisme en het geweld waarmee hij zelf geconfronteerd werd.

Platel: “Het vertrekpunt van de voorstelling was een vraag van (de in 2014 aan kanker overleden Gentse opera intendant) Gerard Mortier niet lang voor zijn dood om iets te doen met de muziek van Mahler. Voor mij was dat de ultieme vraag want die muziek hoorde ik op dat moment van mijn leven niet graag. Velen hadden mij al vruchteloos proberen te overtuigen van de schoonheid van Mahlers muziek maar pas dankzij de componist van de voorstelling Steven Prengels ging ik er radicaal ècht naar luisteren. Dankzij Philipp Bloms ‘De duizelingwekkende jaren. Europa 1900-1914’, een boek dat aangeeft hoe toenmalige artiesten iets zegden over de maatschappij, kon ik Mahler in zijn context zien. Daardoor verbond ik zijn muziek met het dreigende gevaar, met de twee wereldoorlogen die in aantocht waren.”

Maar ook met zijn privé emoties en de vraag hoe je daar in je kunst en leven mee omgaat.

Platel: “Als beeld en metafoor is die muziek ook interessant omdat de dansers zich in het stuk heel persoonlijk moeten doodschieten. In die zin was Mahler een perfecte componist voor de voorstelling en vind ik hem in Why we fight? ook wonderschoon tot zijn recht komen.”

Devriendt: “Voor mij is de muziek gekoppeld aan de beelden. Wanneer ik luister dan zie ik de film. Een noot volstaat. Af en toe wordt er in de film een noot gebruikt die meteen veel suggereert. Maar ik ben nog altijd bezig met het feit dat je daarstraks zei dat Why we fight? geen hoopvolle film is, dat het een deprimerende documentaire is. Voor mij zijn er ook veel momenten van verzoening, of van streven naar verzoening.”

Why we fight? van Alain Platel & Mirjam Devriendt: Gebed.

De tijden veranderen

Why we fight? is een sombere film die speelt met of peilt naar het gevoel van een wereld aan de rand van de afgrond. Maar het is vooral ook een film die je bevraagt als kijker. Dat vind ik heel leuk en stimulerend. De kritische noot die ik plaatste is geen afwijzing. Het belangrijkste aan een film is wat hij je doet als kijker en deze film brengt heel wat in beweging. Het is een aanzet tot nadenken over de brutaliteit van de wereld en over onze eigen relatie met geweld.

Devriendt: “Dat doet plezier. Tot hiertoe kregen we alleen reacties van mensen die bij het project betrokken waren en het is interessant om te horen wat de ruimere buitenwereld er van vindt. Al is het ook confronterend.”

Why we fight? van Alain Platel & Mirjam Devriendt: TK Russell.

Dat was Gent, de thuishaven van Alain Platel, op 14 oktober 2021, toen Why we fight? tijdens Film Fest Gent zijn première beleefde. De documentaire bleef nazinderen. Uitspraken en vragen spookten nog maanden door onze geest. “Dragen we een existentiële woede in ons?” “Kunst voedt zich aan een wereld die slecht gaat.” “Elke seconde vermoordt iemand een ander iemand.” “De muziek van Mahler is de animale kreet van de mens tijdens de ondergang van een beschaving.” “Gevreesd worden is een manier om gerespecteerd te blijven.” Ondertussen passeerde een cartoon met buitenaardse wezens die met open mond naar Earth kijken: “Wow, deze tv-serie gaat in twee afleveringen van pandemie naar wereldoorlog!” Helaas heel dicht bij de waarheid. Zoals Why we fight? haast profetisch bleek in zijn somberheid. Terwijl de bioscooprelease voorbereid werd (check die data en plaatsen op de site van Why we fight?) stond de filmmaker er zelf van te kijken.

Alain Platel, 2 maart 2022: “Tijdens het maken van Why we fight? benadrukte ik dat het geen film mocht worden die geweld zou relativeren, geen film met een happy end dus. Ik wilde dat mijn pessimisme over de toekomst van de wereld voelbaar en zichtbaar was. Het is wellicht het persoonlijk statement dat ik wilde maken. In Why we fight? horen we Koert Debeuf zeggen dat hij de toekomst somber inschat bij het zien van het toenemende nationalistisch protectionisme in de wereld. Hij voorspelt zelfs een groot mondiaal conflict (n.v.d.a. “als globalisatie stopt, (…) tribalisering overneemt, zijn we op weg naar een nieuwe oorlog”). Die uitspraak deed hij in 2020 en er werd getwijfeld of we dat wel in de film konden monteren. ‘Was dat niet een beetje té pessimistisch?’ Nooit gedacht dat dit één van de profetische uitspraken zou zijn die zo snel en zo onverwacht zou worden bewaarheid. Vandaag zie ik de film als onze getuigenis over het moment net voor 24.02.2022.”

Why we fight? van Alain Platel & Mirjam Devriendt: Samir M’Kirech.

WHY WE FIGHT? van Alain Platel & Mirjam Devriendt. België, 2021, 98’. Met Samir M’Kirech, Bérengère Bodin, TK Russell, Tinneke Beeckman, Teodor Currentzis, Berlinde De Bruyckere, Koert Debeuf, Philip Blom. Scenario Alain Platel & Mirjam Devriendt geïnspireerd door dansvoorstelling Nicht Schlafen van Alain Platel. Fotografie Mirjam Devriendt. Montage Dieter Diependaele. Geluid Jean-François Levillain. Componist Steven Prengels, gebaseerd op de muziek van Gustav Mahler. Producent Emmy Oost. Distributie Cassette for timescapes. Release 16 april 2022. Info www.whywefightdocumentary.com