Flexibele werktijden, overuren, competentieontwikkeling: voor de moderne werknemer gelden steeds minder garanties en steeds meer eisen. Bij de socialistische vakbond Algemene Centrale in Antwerpen stelt men de vraag wat deze veeleisende en stressvolle nieuwe werkelijkheid precies vraagt van de vakbond. Ook worden de vakbondsleden wakker geschud met het ‘schrikbeeld Nederland’.

Welke maatschappelijke ontwikkelingen en politieke keuzes liggen aan de wortel van de alsmaar ingrijpendere flexibilisering? Deze vraag wordt voorgelegd aan professor Hans Siebers, verbonden aan de Universiteit Tilburg en medeauteur van ‘De 360?-werknemer’.

In dit boek stelt Siebers dat de werknemer van tegenwoordig in toenemende mate en vanuit alle kanten wordt gecontroleerd. “George Orwell, de auteur van 1984, zou er zijn vingers bij aflikken”, aldus Siebers.

Volgens Siebers heeft de arbeidsmarkt vandaag de dag te maken met twee vormen van ‘opium voor de werkende mensen’: Human Resource Management (HRM) en het neoliberalisme. Beiden zijn verleidelijk verpakt en bedwelmend, maar uiteindelijk ziekmakend voor de werknemer. Om de gevaren van HRM en het neoliberalisme te illustreren verwijst Siebers naar de ontwikkelingen in zijn eigen land.

Nederland wordt volgens Siebers gekarakteriseerd door een terugtrekkende overheid die niet langer haar best doet om wetten ter bescherming van de burger te handhaven. Bovendien worden steeds meer publieke diensten geprivatiseerd, wat leidt tot hogere kosten, slechter functioneren en massale fraude aan de top.

Het doorgeslagen neoliberalisme in Nederland vertaalt zich volgens Siebers in een regeringsbeleid waarbij generaties en bevolkingsgroepen tegen elkaar worden uitgespeeld. Hierbij worden de slachtoffers van de arbeidsmarkt, zoals uitgebuite Oost-Europese werkers, tot daders gemaakt.

“Hoe is het bij de noorderburen zo ver gekomen?”, vragen verschillende mensen in de zaal zich af. Volgens Siebers bepleiten Nederlandse politici vooral dat de neoliberale koers nodig is voor het voortbestaan van bedrijven, omdat zij anders verpletterd zouden worden door opkomende economieën als China en Brazilië.

Maar wat heeft het neoliberale beleid Nederland nu eigenlijk gebracht? Siebers wijst erop dat Nederland de afgelopen 15 jaar geen economische groei meer heeft gekend in de reële economie. “De gekozen weg is een heilloze weg, die ons de verdoemenis in leidt”, aldus Siebers.

Naast het neoliberalisme waarschuwt Siebers voor de schadelijke gevolgen van ‘HRM-flauwekul’. Werknemers worden volgens hem tegenwoordig overstelpt met psychologische tests, assessments en competentieprofielen.

Deze HRM-uitvindingen leiden volgens Siebers tot individuele afspraken tussen baas en werknemer en dus minder collectiviteit. Zo kan een werkgever bij ontslag gemakkelijk ‘onvoldoende competenties’ als reden opvoeren. “HRM infantiliseert werknemers”, stelt Siebers. “Het maakt ze weerloos, machteloos en monddood.”

Jos Coenen, stafmedewerker bij de Sociaal Economische Raad Vlaanderen (SERV), toont in het tweede deel van de ochtend met cijfers aan dat de door Siebers geschetste problemen geen typisch Nederlandse zijn. Ook in België zijn er immers veel werknemers die de schadelijke gevolgen van alsmaar hogere eisen aan den lijve ondervinden.

Bij 40.000 actieve Vlaamse werknemers heeft de SERV de kwaliteit van het werk gemeten. Hierbij hebben zij gekeken naar stress, de motivatie en betrokkenheid van werknemers, de aanwezigheid van leermogelijkheden en de verhouding tussen werk en privé.

Uit dit onderzoek komt naar voren dat maar liefst 3 op de 10 werknemers in dusdanige mate stress ervaart dat ziek worden op de loer ligt. Deze mensen hebben bijvoorbeeld twee keer zoveel last van hoofdpijn en slaapproblemen.

Wat dit betekent voor een bedrijf legt Coenen uit met een simpel voorbeeld. Wanneer binnen een groep van tien werknemers er drie niet kunnen omgaan met de werkdruk, dan doen de overige zeven het werk voor tien.

De kans is volgens Coenen vervolgens groot dat de drie overbelaste werknemers als ‘rotte appels’ worden gezien en er pesterijen op de werkvloer ontstaan. Maar voor de overgebleven zeven werknemers dreigt hetzelfde lot, omdat zij steeds meer overuren moeten maken om het werk af te krijgen.

Coenen benadrukt dan ook dat de negatieve gevolgen van een te grote werkdruk syndicaal moeten worden gezien als een probleem van onderbezetting. De baas is immers doorgaans maar wat blij als zeven werknemers vrijwillig werk voor tien op zich nemen.

Tijdens de gemeenschappelijke discussie gaan de vakbondsleden dieper in op de syndicale consequenties van de verhoogde werkdruk. Met name de waarschuwing van Siebers dat het verder voort laten woekeren van de HRM-cultuur uiteindelijk de vakbond kan ondergraven leidt tot veel gespreksstof.

Volgens Siebers is een van de oorzaken van de problemen in Nederland dat de vakbond daar in de jaren negentig besmet is geraakt door het neoliberale denken. Ze is de taal van de werkgevers gaan spreken, waardoor de organisatiegraad radicaal is gedaald.

“Moet de vakbond niet juist de werkgevers met gelijke wapens bevechten? Als managers zich ‘leiders’ durven te noemen, moeten delegees dit dan niet ook doen?”, vraagt iemand.

Siebers antwoordt hierop dat de vakbond naar zijn mening niet teveel op individueel leiderschap moet leunen. “Neem niet de regels van de tegenstander over. Alleen een beweging is in staat om dingen te bewegen. Een dikke nek en zelfwaan leiden tot corruptie en vervreemding van de werkvloer”, zegt hij.

Het voorstel van Siebers om ‘de taal terug te pakken’ kan op enig enthousiasme rekenen in de werkgroep. “De patrons hebben de waarheid van vandaag geschapen. Laten we die waarheid weer terugpakken”, stelt iemand.

Ook vraagt iemand zich hardop af hoever België nu eigenlijk verwijderd is van Siebers’ Nederlandse doemscenario. “We moeten er als vakbond niet op wachten, want we zitten er al in”, klinkt het. Zo verwijst men naar het feit dat steeds meer werkvolk ervan overtuigd is dat langer doorwerken een economische noodzaak is.

Ook Coenen beaamt dat de tegenstelling tussen Nederland en België wellicht niet zo groot is als zij lijkt. “Tien jaar geleden was stress een probleem van zacht gekookte eieren. ‘Echte mannen hebben geen stress’, zei men. Kijk waar we nu zijn.”

De input van de sprekers en vooral de discussies die dat losmaakt bij de vakbondsleden moet de grondstof vormen van het congres van de Antwerpse vakbondsafdeling later dit jaar. De resultaten van het SERV-onderzoek naar de kwaliteit van werk zijn na te lezen op www.werkbaarwerk.be.