De onthullingen van een graaicultuur blijven de actualiteit beheersen. Maar weet u dat Bart De Wever mee aan de basis ligt van het legaliseren van veel van die exorbitante vergoedingen die nu boven water komen. Het argument luidt steevast als volgt: wil je bekwame ambtenaren of politici op topfuncties gemotiveerd krijgen dan moet je ze ‘marktconform’ zeer hoge lonen betalen. Hedendaags wetenschappelijk onderzoek op verschillende domeinen toont het tegendeel aan. Het intrinsiek motiveren is veel belangrijker dan extrinsieke incentives.

Al op de Antwerpse gemeenteraad van 26 januari 2015 vond hierover een merkwaardig debat plaats. ‘We moeten een logische weddepiramide construeren die een redelijke reflectie is van wat de markt betaalt’, reageerde De Wever toen ik hem interpelleerde over de buitensporige weddes van de CEO’s van de Antwerpse autonome gemeentelijke bedrijven. De huidige CEO van het Ziekenhuizen Netwerk Antwerpen (ZNA) verdient immers 450.000 € per jaar. Zijn voorganger kreeg zelfs nog de helft meer, met daarbovenop een flinke jaarlijkse variabele vergoeding. Dat is ruim vier keer zoveel als het loon van de hoogste ambtenaar in rang, namelijk de gemeentesecretaris, of van de burgemeester van Antwerpen. Allemaal betaald met belastinggeld. Ik vroeg toen aan De Wever of hij dat allemaal normaal vond. ‘En ja, ik vind ook dat ik te weinig verdien’, sneerde hij. 

Ik hield die interpellatie omdat toen de Vlaamse regering enkele kleine lettertjes wou aanpassen in het Gemeentedecreet, de Vlaamse wet die de organisatie van steden en gemeenten regelt. Daardoor zou het mogelijk gemaakt worden om zeer hoge lonen uit te betalen aan ambtenaren. Concreet stond er in artikel 241 van de Vlaamse wet dat ‘er aan geen enkel personeelslid van het autonoom gemeentebedrijf een jaarsalaris kan worden toegekend dat gelijk of hoger is dan het jaarsalaris van de gemeentesecretaris’. De gemeentesecretaris is de hoogste ambtenaar van de gemeente. Door zes woordjes toe te voegen aan dit artikel zet het voorstel de deur voor superlonen wagenwijd open:  ‘Behalve in geval van gemotiveerde afwijking, kan aan geen enkel personeelslid van het autonoom gemeentebedrijf een jaarsalaris worden toegekend dat gelijk is aan of hoger is dan het jaarsalaris van de gemeentesecretaris van de overeenkomstige gemeente.’ (Ontwerp van decreet 731 (2015-2016) – Nr. 1 p.36 art.23)

Dit decreet werd uiteindelijk door de meerderheidspartijen goedgekeurd door het Vlaams parlement op woensdag 25 mei 2016, met onthouding van SP.A en Groen.

De Wever legaliseerde graaivergoedingen in gemeentebedrijven

 Uit het antwoord van De Wever op die bewuste gemeenteraad van 26 januari 2015 blijkt niet alleen dat de burgemeester  op de hoogte was van de illegaliteit van het toenmalig loonbeleid van de stad dat al dateert van vóór hij burgemeester werd, De Wever geeft ook aan dat de aanpassing van de wetgeving er komt op zijn vraag. ‘We hebben tijdens de Vlaamse regeringsonderhandelingen  gevraagd om de steden wat bandbreedte te geven’, luidde het. De integrale geluidsopname van dit debat met de ontluisterende uitspraken van De Wever is te herbeluisteren op de website van Radio Centraal.

Twee jaar later was Bart De Wever er opnieuw als de kippen bij om op VTM te vertellen dat zijn partijgenoot en schepen Koen Kennis netto 7.237 euro per maand verdient. Na Publifin in Wallonië en Publipart in Gent raakte immers bekend dat ook Antwerpen zijn mandatenkampioen heeft met Koen Kennis van de N-VA die zomaar eventjes 42 mandaten cumuleert. ‘Dat is een flinke wedde’, zegt De Wever aan VTM, ‘maar hij is iemand die uit de private sector is overgekomen naar de politiek, met de weddes die men daar gewoon is.’ Kennis vult zelf aan: ’Ik werk daar hard voor. Ik neem verantwoordelijkheden op en steek er veel energie in.’ Blijkbaar werkt hij zo hard dat hij niet eens merkte dat er 30.000 euro mankeerde op zijn bankrekening. Dat geld was per ongeluk bij Leen Verbist (SP.A) terecht gekomen, die dan ook weer niet gezien had dat er 30.000 euro te veel op haar rekening stond. 

Nog een ander lid van de N-VA Sigfried Bracke verdient als kamervoorzitter 305.000 euro per jaar, dat is meer dan de premier. Zogezegd opdat hij zijn job als eerste burger van het land met volle overgave en in volle onafhankelijk zou kunnen doen. Maar toch kluste deze N-VA politicus bij als adviseur voor Telenet, de private concurrent van de openbare omroep. Volgens Daniël Termont (SP.a) kreeg hij daarvoor 12.000 € per jaar en 2000 € per vergadering. ‘Dat is marktconform’, sneerde Bracke. Achteraf blijkt dat hij dat geld wel incasseerde tot in 2014, maar vanaf hij kamervoorzitter werd vergat hij zijn facturen naar Telenet op te sturen. Stéphane Moreau (PS) maakte in de onderzoekscommissie van het Waals parlement over het Publifin schandaal bekend dat hij 1 miljoen euro per jaar verdiende. ‘Dat is gangbaar in de sector’, verdedigde hij zich.

Gents politicus Geert Versnick (Open VLD) rekende uit dat zijn inkomen 5.850 euro netto per maand bedraagt, uiteindelijk bleek Versnick zelfs netto maandelijks 8.524 euro te incasseren.  Maar toch vindt deze Open VLD’er dat ‘een beetje voetballer voor dit bedrag niet uit zijn zetel komt’.  En opnieuw komt Versnick in opspraak nadat hij de provincie liet betalen voor snoepreisjes naar Bangkok waarvoor hij geen verklaring heeft. Ondertussen is er  ook Samusocial en al die andere Brusselse schandalen over de graaicultuur bijgekomen. Die stoten nog meer tegen de borst omdat het hier gaat om geld dat voorbestemd zou moeten zijn voor daklozen en andere kwetsbare mensen.

“Laten we het debat voeren over een hoger loon voor lokale bestuurders. Maar dan wel transparant en all-in, met een totaalverbod op extra’s”, schrijft Bart Eeckhout in De Morgen (16 mei 2017) en hij verwijst naar de inzet van bijvoorbeeld de leerkrachten die nu in de examenperiodes moeten zwoegen zonder zitpenning of extra-vergoeding. We zouden de vergelijking kunnen doortrekken naar de verloning van topbestuurders en hun inzet versus de verloning van bijvoorbeeld universiteitsprofessoren.

Wereldvreemd

Zopas geraakte in de parlementaire onderzoekscommissie over Kazachgate ook bekend dat er om de afkoopwet ten voordele van de Oezbeeks-Belgische miljardair en fraudeur Patokh Chodiev erdoor te krijgen 13,3 miljoen euro smeergeld werd betaald aan Belgische advocaten en politici, waaronder ex-senaatsvoorzitter Armand De Decker (MR). Die kreeg daarvan 3 miljoen of driemaal zoveel als de totale som aan zitpenningen die jaarlijks aan de Brusselse politici in allerlei vzw’s werden uitgekeerd. Zijn partijgenoot Louis Michel (MR) spande in deze ideeënstrijd echter de kroon. Hij vond het geen goed idee om Kamerleden ‘slechts’ 4.800 euro per maand netto te laten verdienen. ‘Anders krijgen we een wereldvreemd parlement vol met ambtenaren en onderwijzers maar zonder advocaten en bedrijfsmensen’, aldus de Europese volksvertegenwoordiger.

‘If you pay peanuts, you get monkeys’ dixit Herman De Croo

Is het noodzakelijk om exorbitante verloningen te betalen om bekwame politici, ambtenaren of managers aan te trekken en om ze te motiveren? Moeten ze kunnen graaien wil je deze mensen stimuleren zich in te zetten voor de samenleving? Is geld het belangrijkste wat de mens drijft? Is een politicus niet verkozen juist om het volk te dienen en niet om zichzelf te bedienen?

Onderzoek naar wat mensen motiveert      

De laatste jaren is er veel empirisch onderzoek gedaan naar wat mensen motiveert. Grote namen daarin zijn gedragseconomen, ‘de drie Dans’: Nobelprijswinnaar Daniël Kahneman, Dan Pink en Dan Ariely.  Hun onderzoek wijst uit dat mensen het best presteren en het meest dienstbaar zijn wanneer ze intrinsiek gemotiveerd zijn. Dat is het geval wanneer ze zelfstandig aan iets kunnen werken (autonomie), wanneer ze zich kunnen bekwamen, zich in een dossier kunnen inwerken en kunnen bijleren (meesterschap) en vooral wanneer ze zien dat hun werk een maatschappelijk nut heeft of anderen dient (missie). Net die drie eigenschappen zijn bij uitstek aanwezig wanneer mensen eerlijk aan politiek willen doen ten dienste van de samenleving.

Die intrinsieke motivatie is krachtiger en duurzamer dan extrinsieke, zo blijkt ook uit onderzoek. Verder verdringen te veel extrinsieke financiële incentives de intrinsieke motivatie. Waar mensen zaken om niet-geldelijke redenen doen, leidt betaling tot het wegvallen van die bereidheid. De laatste jaren werd dat ook bij kinderen aangetoond.  Kinderen hebben spontaan en vanaf zeer jonge leeftijd een krachtig intrinsiek gemotiveerd help- en deelgedrag. Ook bij kinderen valt deze intrinsieke motivatie weg wanneer hun prestaties gekoppeld worden aan beloning, bijvoorbeeld snoepjes of speelgoed. Eveneens bij kinderen blijkt de intrinsieke motivatie krachtiger en duurzamer dan de extrinsieke.

Vergelijkend onderzoek van gedrag en vaardigheden tussen mensenkinderen en chimpansees suggereert dat dit intrinsiek gemotiveerd prosociaal gedrag evolutionair zeer oud moet zijn. Het stamt vermoedelijk uit de tijd van onze gemeenschappelijke voorouders met de chimpansees. In ieder geval ver voor het bestaan van enige menselijke cultuur. Het is dan ook niet te verwonderen dat deze eigenschappen hardwired evolutionair zijn ingeslepen in onze hersenen en zichtbaar zijn in hersenscans.

Zichtbaar in hersenscans

Extrinsieke beloningen prikkelen andere beloningssystemen in het brein dan bij het stimuleren van de intrinsieke motivatie.  Bij geldelijke incentives bijvoorbeeld worden niet toevallig dezelfde netwerken gestimuleerd die ook worden aangevuurd bij gebruik van cocaïne. Ze spelen een rol bij verslaving en leiden tot een alsmaar obsessievere drang naar meer van dat. Daarentegen wordt bij het aanwakkeren van de intrinsieke gedrevenheid zowel de centra voor de productie van het neurohormoon oxytocine, ook knuffel- of gelukshormoon genoemd, alsook van endorfines gestimuleerd. Dat zijn morfine-achtige stoffen die onze hersenen zelf aanmaken. Die geven een ‘warme gloed’, een plezierig gevoel van positieve stress en gedrevenheid, en tegelijkertijd van rust, vertrouwen en gebondenheid. 

Het is niet geld dat menselijk talent drijft

Het debat over welke incentives is ook zeer actueel bij de artsen. In België gebeurt de verloning van de artsen door betaling per prestatie. Hoe meer consultaties, onderzoeken of behandelingen hoe meer de kassa rinkelt. Dat is een extrinsiek motivatie-systeem bij uitstek. Conservatieve dokters willen dat systeem behouden en verwijten andere verloningssystemen dat ze leiden tot een nine to five mentaliteit.

In de huisartsengroepspraktijk waar ik werk, hanteren wij het forfaitair systeem. We krijgen maandelijks een vast bedrag per patiënt en wij krijgen als artsen een salaris. Wij werken vanuit een zeker idealistisch, patiëntgericht engagement maar dat betekent niet dat wij er een ‘gezapige’ werkstijl op nahouden. Integendeel, wij doen hard ons best voor onze patiënten. En ik ken een pak gesalarieerde specialisten en professoren in universitaire ziekenhuizen die er ook echt voor gaan. Mijn pleidooi om een einde te maken aan exorbitante artsenvergoedingen is eenvoudig: betaal alle specialisten het salaris van de universiteitsprofessor.

Passie belangrijker dan het grote geld

In functie van de anciënniteit schommelt het bruto maandloon van  een ‘gewoon hoogleraar’ tussen de 6.441 euro en 9.883 euro, of netto tussen de 3.200 tot 4.500 euro voor een alleenstaande, met volwaardige sociale zekerheid en pensioenopbouw. Academici behoren tot de knapste koppen van de samenleving, ze hebben de langste studies gedaan en werken hard. Hun officiële opdracht bestaat uit drie delen: onderwijs, onderzoek en dienstbaarheid voor de samenleving. De grote meerderheid van hen kan weerstaan aan de verleiding om te werken voor de privé, waar ze dikwijls een meervoudig loon zouden kunnen verdienen. Hun motivatie is vooral intrinsiek.

Van deze wereld

Laat ons dat als benchmark nemen voor de verloning van alle civil servants aan de top, van ministers, parlementairen, topambtenaren tot de managers van openbare bedrijven. Betaal hen het fatsoenlijke salaris van twee tot maximaal drie keer het mediaan loon van de bevolking. Maar eis volledige transparantie, ‘all-in’ zoals Bart Eeckhout in De Morgen schreef, zowel van hun publieke als van hun privé-mandaten. Stimuleer hun intrinsieke motivatie. Dat zal de graaiers uit de politiek en uit onze openbare instellingen houden. Men zegt dat die superweddes ‘marktconform’ zijn, maar overheidsdiensten zijn geen markten. Ze hebben een totaal andere missie en, gelukkig, een totaal andere logica. Stop de vermarkting in al die publieke dienstverlening, want dan zet je de kat bij de melk. Dan krijg je politici die echt wereldvreemd zijn.

Dirk Van Duppen is co-auteur van De Supersamenwerker (EPO 2016) en zetelt voor de PVDA in de Antwerpse gemeenteraad. Op zaterdag 15 juli gaat hij tijdens de Gentse Feesten hierover in debat met onder meer Etienne Vermeersch en Marleen Temmerman.