WAT TE DOEN OM HET VERTROUWEN IN MEDIA TE VERGROTEN?
(Artikel dat in een licht gewijzigde vorm eerder verscheen in De Journalist van februari 2021)
De meeste studies geven aan dat in Vlaanderen de helft tot driekwart vertrouwen heeft in de traditionele media. Dat dit echter net als in andere westerse democratieën afneemt baart zorgen. Het jaarlijkse Digital News Report van het Reuters Institute for the Study of Journalism van de University of Oxford bijvoorbeeld leert dat in de periode 2016-2020 het vertrouwen in Vlaanderen met 5 procentpunten daalde tot 51 procent. Vlaanderen doet het hiermee overigens internationaal nog steeds erg goed. Op de bevraagde 40 regio’s prijkt het zesde. In Wallonië (36 procent) is de situatie veel slechter. Op de vraag aan hoofdredacties en media experten naar wat dient er gebeuren om dit vertrouwen te vergroten ontvingen we reacties van drie Vlaamse kranten, de VRT en een vijftal wetenschappers. Een kwalitatief nieuwsaanbod, factchecken, rechtzetten van fouten, beter contact met en begrip van het lezers- en kijkerspubliek en meer inspanningen op vlak van mediawijsheid lijken de sleutels. Ook de bestaande zelfregulering via de Raad van Journalistiek is vanzelfsprekend belangrijk.
Het eerste wat opvalt uit de antwoorden die we ontvingen van de hoofdredacties is dat ze vertrouwen en geloofwaardigheid bestempelen als een van de allerbelangrijkste aspecten van hun berichtgeving. Voor Karel Verhoeven (De Standaard) is er “niets belangrijker”. “Het is onze kracht, ons spreekrecht… Een tiental jaren geleden was vertrouwen belangrijk maar slechts één van de na te streven waarden. Nu is het geëvolueerd tot het alfa & omega van de journalistiek”, aldus Verhoeven. “Het is ons handelsfonds. Zonder media die betrouwbaar en geloofwaardig berichten over woord en wederwoord kan een samenleving niet de fundamenten leggen voor een gemeenschappelijke grond, hetgeen essentieel is voor een optimale organisatie”, aldus Liesbeth Van Impe (Het Nieuwsblad). Ook Ivo Vandekerckhove (Het Belang van Limburg) vindt vertrouwen super belangrijk “en des te belangrijker naarmate de berichtgeving zich dichter bij de leefwereld van mensen situeert”.
Een kwalitatief nieuwsaanbod staat bovenaan de ‘to do’-lijsten. Meest relevant in dit verband vindt Liesbeth Van Impe “de debatten tijdens vergaderingen van de redactie en redactieraad waarop de berichtgeving continu grondig wordt geëvalueerd en in vraag gesteld”. “In Mediahuis is er sinds kort een werkgroep van hoofdredacteurs opgericht die zich buigt over Corporate Social Responsability (CSR) en hierbij ook aandacht heeft voor het aspect trust”. De Standaard installeerde begin 2020 een wetenschapsredactie en biedt lezers via hyperlinks naar bronnen de mogelijkheid om informatie te controleren en zich verder te informeren. “Bij grote dossiers vermelden we info over het aantal personen met wie we spraken en hoelang en door hoeveel mensen eraan gewerkt is”, aldus Karel Verhoeven. Het Belang van Limburg van zijn kant doet onder meer drie à vier keer per jaar beroep op wetenschappers van de Universiteit van Hasselt om samen een onderzoek met brede publieksbevraging op poten te zetten over thema’s die belangrijk zijn voor Limburg en zijn inwoners.
Ook de media experten die we consulteerden vinden dat journalisten in de eerste plaats moeten streven naar diepgravende berichtgeving. Vertrouwen moet volgens Ruben Vandenplas (VUB) niet gewonnen worden door het publiek naar de mond te praten. “Fox News of MSNBC in de VS hebben geen gebrek aan vertrouwen onder hun kijkers. Het moet echter de uitdaging zijn om dit te bereiken met sterke journalistiek en feitelijk correcte informatie”, Sarah Van Leuven (UG) legt echter de vinger op de wonde. Een van de problemen waarmee media geconfronteerd worden is volgens haar “de grote druk op de businessmodellen”. “Door de constante druk om 24/7 nieuws te publiceren, vaak met minder journalisten en middelen dan vroeger, staat de kwaliteit van nieuws onder druk en dat voelt het publiek. Fouten moeten rechtgezet worden na te snelle publicatie, onvoldoende ‘checks of balances’, gebruik van ‘voorverpakt nieuws’ uit niet-journalistieke bronnen…”..
Van Leuven pleit er ook voor dat de traditionele media fake news op sociale media monitoren en regelmatig aan een factcheck onderwerpen. “Onderzoek toont aan dat consumenten het soms moeilijk hebben om op sociale media het verschil te zien tussen gevestigde en onbetrouwbare nieuwsbronnen”. De nieuwsmedia doen dit in de praktijk steeds meer. Dat is onder meer het geval bij de VRT. “Vertrouwen in klassieke media wordt mee ondermijnd door de desinformatie die circuleert op sociale media. Bovendien is die desinformatie een groeiend probleem in Vlaanderen. De oude strategie – ‘zwijgen over dingen die niet kloppen, dan verdwijnen ze vanzelf’ – werkt niet meer. Daarom zetten we meer in op factchecken bij VRT NWS en geven we ook duiding bij de mechanismen die spelen bij desinformatie”, aldus de hoofdredactie. Factchecken gebeurt ook door tal van andere media in de Vlaamse pers. Eigen fouten worden in alle transparantie in aparte rubrieken rechtgezet. De redactie van de Standaard gaat sinds een tijd ook nauwkeuriger en restrictiever om met ‘off the record’-verhalen. “In het verleden gebeurde dat te vrij en onbekommerd. Dergelijke informatie kan de lezer echter niet checken. Als we dit nog doen leggen we telkens uit waarom de bron anoniem blijft”, aldus Karel Verhoeven.
Ook een betere interactie met het eigen kijk-, luister- of lezerspubliek draagt bij tot een beter vertrouwen. “We hebben een ombudsvrouw (Karin De Ruyter) die alle brieven en klachten beantwoordt. In de zaterdagkrant brengt ze hierover verslag uit en houdt de redactie een spiegel voor”, aldus Verhoeven. Ook Het Nieuwsblad beantwoordt mails en brieven van lezers. In 2020 nam ook bij de VRT de interactie tussen de nieuwsdienst en het publiek fors toe en werd meer dan ooit rekening gehouden met kritiek, vragen en suggesties. “De ombudsman speelt dagelijks de ontvangen suggesties, vragen, getuigenissen en (kritische) opmerkingen door aan de redactie. Omdat de stroom reacties dit jaar zo groot was werd onder elk artikel een knop ‘heeft u een vraag?’ geplaatst. Die vragen krijgen geen individueel antwoord meer maar de meest gestelde worden beantwoord in overzichtstukken. VRT NWS modereert ook intensiever op sociale media”, aldus de hoofdredactie. Ook Het Belang van Limburg doet volgens Vandekerckhove tal van inspanningen om dichter bij de lezer te staan en op die manier geloofwaardiger over te komen. “Zo brengen we bijvoorbeeld elke maandag de rubriek ‘Voor U Opgelost’ waarbij wij als krant bemiddelend optreden bij conflicten die lezers hebben met handelaars of instanties”.
Voor de onderzoekers is niet alleen een betere interactie, maar ook een beter begrip van het publiek belangrijk. Volgens Kristin Van Damme (UG) is het voor nieuwsmedia immers allerbelangrijkst om een blijvende band op te bouwen met lezers en kijkers. Ze merkt tekenen van een positieve evolutie op dat vlak. “Bij online nieuws primeerde vroeger het aantal clicks, wat soms leidde tot misleidende titels om het aantal op te drijven. De focus vandaag ligt meer op hoe lang mensen het nieuws consulteren of hoe vaak ze terugkomen naar de website”, aldus Van Damme. Ruben Vandenplas (VUB) pleit ook voor een beter begrip voor de verwachtingen van de nieuwsconsument. “Uit ons onderzoek blijkt dat nieuwsgebruikers vragende partij zijn voor een meer constructieve journalistiek, waarbij oplossingsgerichte berichtgeving centraal staat, eerder dan louter het schetsen van het probleem”. Hetzelfde pleidooi vinden we bij zijn VUB-collega Ike Picone. “Nieuwsmedia moeten proberen hun (potentieel) publiek zo goed mogelijk te begrijpen en er empathisch mee omgaan. Zo wijst onderzoek uit dat jongere nieuwsgebruikers het belangrijk vinden dat nieuws ‘bruikbaar ‘is, hen concreet helpt om stappen te zetten in het dagelijkse leven en de opgedane kennis om te zetten in daden”.
Ook het verhogen van mediawijsheid komt het vertrouwen in nieuwsmedia ten goede. Media moeten volgens Sarah Van Leuven in de eerste plaats meer transparant zijn over het eigen nieuwsproductieproces. Ze pleit er in dit verband onder meer voor om meer bronnen te vermelden. Kristin Van Damme waarschuwt er de programma’s over mediawijsheid echter ook voor om niet te ver te gaan met het benadrukken dat nieuws mogelijk onjuist is. “Hierdoor dreigt er immers een gevoel van cynisme te ontstaan ten opzichte van het nieuws in het algemeen. In plaats van de basis te leggen voor een gezonde relatie met nieuws, daalt hierdoor het vertrouwen in nieuws. In onze Apenstaartstudie bij leerlingen van het secundair onderwijs vonden we een negatieve relatie tussen nieuwsscepticisme en de frequentie van nieuwsgebruik”, aldus Van Damme.
LUC VANHEERENTALS
