Een aanvankelijk vredevolle betoging voor het behoud van een park in Istanbul werd met veel geweld uiteengeslagen. Daarop kwamen overal in Turkije mensen op straat om hun protest te uiten tegen de conservatieve eerste minister Recep Tayyip Erdo?an (Rechtvaardigheids- en Ontwikkelingspartij, afgekort AKP). In de steden leidde dit tot rellen met vele gewonden en enkele doden. De wereld reageert verbaasd, want Turkije wordt toch beschouwd als het toonbeeld van  een democratische moslimstaat.  De vraag naar de precieze oorzaken van deze rellen,  is een eenvoudige vraag met een complex antwoord. Meer bepaald spelen hier over een langere tijdspanne politieke, economische, sociale en cultureel-religieuze factoren.

De opkomst van AKP

Toen de AKP in 2002 aan de macht kwam, ging het Turkije eigenlijk niet zo goed voor de wind. Turkije had net zware politieke en economische crisissen achter de rug, en zat zowel economisch als politiek aan de grond. De verkiezing van AKP leidde tot groot scepticisme, want een andere islamistische regeringspartij, de Welvaartpartij, had  in 1997 ontslag genomen onder zachte dwang van seculiere kemalistische militairen. Bepaalde gedragingen van de AKP-beleidvoerders, zoals het dragen van een hoofddoek door de vrouw van president Abdullah Gül, zorgden voor publieke consternatie.  Op een haar na verbood het Grondwettelijk Hof de AKP.

Op zoek naar legitimering

Onder deze omstandigheden poogde Erdo?an een stabiel regime te vestigen. Daarom zocht hij eerst en vooral de politieke legitimering van zijn regering op internationaal niveau. Turkije werd bijzonder actief in de schoot van de Verenigde Naties en poogde mee bij te dragen aan het oplossen van internationale problemen. Tijdens haar lidmaatschap van de Veiligheidsraad ondernam Turkije een opvallende bemiddelingspoging in verband met het Iraanse nucleaire programma. Het werd samen met Spanje voorzitter van ‘Alliantie van de Beschavingen’, een programma dat de culturele verschillen tussen de lidstaten moest helpen te overbruggen. Turkije droeg ook bij tot peace keeping operaties in onder andere Afghanistan. Met deze acties wist de AKP regering  een zekere internationale credibiliteit te verwerven die haar binnenlandse positie versterkte. Tijdens de parlementsverkiezingen van 2007 verkreeg ze in het parlement een absolute meerderheid, een uitslag die herhaald werd in 2011.

De uitschakeling van de klassieke elites

Lidmaatschap van de Europese Unie werd een ander speerpunt van het programma van de AKP. Enerzijds beoogde Erdo?an economische groei te realiseren door het vergroten van de afzetmarkt voor Turkse producten. Het bijhorende democratiseringsprogramma met een duidelijke scheiding der machten zou anderzijds de regering duidelijk meer macht bezorgen ten opzichte van de klassieke kemalistische elites, die het leger, het gerechtelijke apparaat en de administratie domineerden. Wanneer deze elites de staat in gevaar zien, oefenen ze traditioneel via het leger of het grondwettelijk hof een beslissende invloed op de regering uit. Door het EU lidmaatschap zou de scheiding der machten strikt worden doorgetrokken ten koste van deze klassieke machtselite. Het ontslag van de voltallige generale staf in juli 2011 betekende het doorslaan van de machtsbalans ten voordele van de AKP-regering. Sindsdien slaagt de regering er ook meer en meer in om haar gunstig gezinde personen te benoemen in de klassieke kemalistische bastions van het leger, het gerecht en de administratie.

Economische successen

Ondertussen verging het de economie ook beter. De inspanningen die de voorgangers van Erdo?an  hadden ingezet om de economie weer op de rails te krijgen, werden voortgezet, en begonnen nu hun vruchten af te werpen. Ondanks een groot tekort op de handelsbalans, en een bijzonder zware staatsschuld, trad Turkije op als belangrijk exportland naar de buurlanden en het Midden-Oosten. De economie in het Turkse binnenland, in stevige handen  van het conservatieve kiespubliek van de AKP, kreeg een enorme boost. Door in te zetten op een regionaal economisch integratieproces in de Kaukasus en het Midden-Oosten, probeerde Erdo?an het buitenland afhankelijk te maken van Turkse technologische expertise, en tegelijk de energietoevoer naar Turkije veilig te stellen.  Zo zou ook de internationale omgeving van Turkije veiliger worden. Door de economische heropleving van het centrum en het oosten van het land hoopte hij mee de Koerdische kwestie op te lossen.

Nieuwe problemen

Ondanks al deze schijnbaar positieve ontwikkelingen zijn er structurele zwakheden en omstandigheden die zwaar doorwegen op het beleid en de mogelijkheden van Erdo?an. Ondanks zijn waarschijnlijk oprechte wens om tot de Europese Unie te worden toegelaten, sprongen de EU-toetredingsonderhandelingen af, met minder dan verhoopte afzetmogelijkheden tot gevolg. Daarnaast faalden de pogingen tot regionale economische integratie met het Midden-Oosten en de Kaukasus grotendeels. De Arabische lente strooide roet in het eten van de kok die net grotere regionale stabiliteit wou bewerkstelligen. Het land waarmee Turkije bijzonder intensieve economische relaties onderhield was net Syrië. Met grote spijt zag Erdo?an zich genoodzaakt om Assad te laten vallen. De economische activiteit met Syrië is nu nagenoeg volledig stilgevallen en dat laat zich ook voelen in het oosten van het land.  Sociaal-economische ongelijkheden binnen Turkije zijn onder de regering van Erdo?an zeker niet afgenomen, eerder zelfs verscherpt.

Profileringsdrang door nakende presidentsverkiezingen

Ondertussen staan de presidentsverkiezingen aan de deur. Huidig president Abdullah Gül ‘s tweede ambtstermijn loopt af in 2014,en Erdo?an wil hem maar al te graag opvolgen. Wegens het uitblijven van de grote ambitieuze successen op het internationale toneel en een dreigende economisch terugval probeert hij nu op andere terreinen te scoren. Daarom beklemtoont de AKP-regering de verdere ontwikkeling van de Turkse steden in het algemeen en de regio van Istanboel in het bijzonder.  Zo staan er een derde luchthaven, een  kanaal dat de Zwarte Zee met de Zee van Marmara moet verbinden, metroverbindingen onder de Bosporus, en een derde Bosporusbrug op de tekentafel. Met het Gezi-project voor een shoppingcentrum en een moskee wil hij zijn stempel op de publieke ruimte drukken. Conservatieve en religieuze waarden in de samenleving krijgen meer nadruk. Onlangs werd er een verbod ingesteld op de verkoop van alcohol in de onmiddellijke omgeving van moskeeën, en een algemeen verkoopverbod van alcohol vanaf 22 uur tot 6 uur. Holebi’s worden nog steeds gelijkgesteld met perverten.

Gevoel van uitsluiting

Als gevolg hiervan voelen belangrijke maatschappelijke groepen zich meer en meer uitgesloten, met name de seculiere klassen, jongeren, minderheden en in het algemeen de inwoners van de grote steden. De sloop van het Gezi -park in de moderne Taksimwijk en de bouw van een moskee en winkelcomplex is bijzonder symbolisch. Deze wijk kent geen grote moskeeën zoals in de oude stad en heeft altijd gestaan voor de seculiere waarden van de Turkse Republiek. Het Taksimplein en het Gezi-park  vormen één grote centrale publieke ruimte waar zich belangrijke politieke manifestaties in de geschiedenis van Turkije hebben afgespeeld. Door het park vol te bouwen boet het Taksimplein gelijk in aan capaciteit voor potentiële betogingen. De geplande moskee moet de grootste worden van Turkije en zal als dusdanig het beeld van de wijk gaan bepalen. 

Burgers zijn steeds onderdanen gebleven

Het extreem gewelddadige ontruimen van dit park door de politie is enkel de spreekwoordelijke druppel die de emmer heeft doen overlopen. Mensen van allerlei pluimage zagen de leefbaarheid van hun stad en samenleving aangetast, en zijn het gebrek aan respect vanwege de Turkse overheid meer dan beu.  Ondanks de retoriek van Erdo?an over de democratie van de Turkse Republiek, is Turkije in de praktijk een land gebleven waar de overheid bepaalt wat het beste is voor haar inwoners. Burgers zijn steeds onderdanen gebleven.

De reactie van Erodo?an op deze rellen was onthullend: volgens hem is enkel de vierjaarlijkse verkiezingsuitslag van tel. Dit is echter maar een deel van het democratische verhaal: Erdo?an zou moeten begrijpen dat vrije meningsuiting,  ook van de hem onwelgevallige meningen, een conditio sine qua non is om te kunnen spreken van een democratie. Hij zou eveneens meer leiderschap kunnen tonen door de legitieme bekommernissen van de burgers mee te betrekken in zijn afwegingen, door zijn beslissingen meer te motiveren, en tenslotte door de burgerlijke basisrechten te verdedigen van zij die met hem van mening verschillen.

Gevolgen

Vredevolle demonstranten met traangas uiteenranselen en de daarmee uitgelokte rellen afdoen als geïnitieerd door losgeslagen extremisten, is echt wel een brug te ver voor de leider van een aspirant-lid van de Europese Unie. Alhoewel deze zaak waarschijnlijk niet de val van de regering zal veroorzaken, is het nu al duidelijk dat het binnenlandse en internationale prestige van Erdo?an een fikse knauw heeft gekregen. Mogelijk zal de weerslag hiervan zich laten zien in de verkiezingsuitslag van 2014.

Norman ANDREE, MA in de geschiedenis