“Facts stronger than fantasy”, zo leerde ons een vooraanstaand professor
tijdens onze studies. Misschien is dit “ongeluk” in werkelijkheid een
wanhoopsdaad. Een die verwantschap vertoont met wat gebeurde op 09/11 in de VS,
met de TGV die ontspoorde in Frankrijk in 2013 en met de vele kleinschalige wanhoopsdaden
als gezinsdrama’s en zelfdodingen die zich geregeld voordoen in onze eigen
gemeenschap. Deze drama’s moeten ons aansporen op pad te gaan op zoek naar wat
vandaag werkelijk bevrijdende Waarheid kan zijn. Tragedies hebben nog zin als
zij ons de ogen mogen openen voor heldere bronnen van, hoop, bezieling,
zingeving, vrede, stabiliteit, vervulling. En als zij ons los kunnen maken van
onzichtbare krachten die ons verslaven, beschadigen en vervreemden.

De laatste gegevens over de vliegtuigcrash met de
Airbus 320, waarbij 150 passagiers omkwamen bij een botsing met een rotswand in
de Alpen, stellen dat de piloot alleen was tijdens de afdaling van de gewone
hoogte van 38.000 voet, en dat hij de andere piloot misschien heeft
buitengesloten. Geluiden van de zwarte doos suggereren dat, zo leert een
artikel op de site van Yahoo deze middag.

Eerlijk gezegd vermoedde ik al dat het om een
wanhoopsdaad ging toen ik eergisteren vernam hoe het vliegtuig zo plots maar
beheerst naar die fatale rotswand is gevlogen.

Que faire? Op dagen als vandaag is duidelijk
dat er heel wat in de soep draait. Als we niet uitkijken wordt het nog erger.
Mensen vallen als slachtoffers van een wereldbeeld, van een tijdsgeest. Hoe
kunnen we dat in s’ hemelsnaam counteren? Kort op de bal wil ik met dit stukje
een aanzet van antwoord trachten bieden. En enkele evidente conclusies trekken,
die advies geven mogelijk maken aan de vertwijfelde.

In de drie genoemde rampsituaties zie
ik enkele centrale gemeenschappelijke elementen opduiken. De daders die
lijnvliegtuigen vol passagiers en hun eigen leven opofferden in New York, zijn
te beschouwen als wanhopige mensen die weg moeten uit de hoge druk waardoor hun
leven verscheurd wordt. Zij reageerden met hun waanzinnige actie tegen de
ondragelijk geworden spanning tussen hun (traditionele, religieuze en sociale)
wereldbeeld, en de realiteit gesymboliseerd door de hoge, trotse twin towers
van het World Trade Center. Die staan in hun perceptie allicht voor de
overmoedige, geperverteerde, door en door gecommercialiseerde en op macht en
beheersing gerichte geest van het Amerikaanse beschavingsmodel.

De ramp met de sneltrein in Zuid-Frankrijk was ook
bijna onvoorstelbaar in haar reden. De bestuurder was het contact met de
realiteit kwijtgeraakt: zowel concreet in de zin dat hij niet meer besefte op
welke bochtige strook in zijn traject hij reed, aan meer dan 300 km per uur, maar
vooral in de zin dat hij er (al een tijd) een waanzinnige sport van maakte
sneller en sneller te rijden in zijn cockpit.

In de zogenaamde gezinsdrama’s die zich bij ons
geregeld voordoen, waarbij een man zijn vrouw en kinderen van het leven berooft
en tenslotte zichzelf, zie ik het uitleven van existentiële vertwijfeling van
iemand die tot dan toe, voor de buitenwereld, degelijk functioneerde. Veel
contact met de buren hebben die mensen meestal niet. Voor dat gezinshoofd loopt
de ratrace zoals velen die gedwongen lopen in ons maatschappijmodel, die dag
dood. Zulke extreme wanhoopsdaad, met agressie op dodelijke wijze gericht naar
zichzelf en zijn mensen, lijkt er op te wijzen dat die persoon uitgaat van het “inzicht”
het eigen leven fundamenteel verkeerd te hebben aangepakt. “Wij verdienen het
niet meer te bestaan.” “Ik heb gefaald, ik verdien vernietiging”… De vraag
stelt zich dan, hoe het zo ver is kunnen komen. Waaraan ontbreekt het zo
iemand, om nog de zin van het bestaan te vinden?

In elk geval lijkt het een paal boven water dat denkende
mensen en beleidsmensen veel te lang het hoofd in het zand hebben gestoken wat
het intussen toch niet meer zo nieuwe probleem van “de geestelijke ontreddering”
betreft. Wie er Fingerspitzengefühl
voor heeft, weet het al lang: de geestelijke gezondheid is een veel groter
probleem dan de lichamelijke. Materiële welvaart is er meer dan genoeg bereikt,
het is hoog tijd het geestelijke welzijn te bevorderen, te bewaren en te
bewaken. Zelf besef ik dit al vier decennia, op heldere wijze, onder andere
omdat ik merkte hoe mijn moeder ontdaan was als zij vertelde over de
grootmoeder die zelfmoord had gepleegd. En nadat ik zelf mee heb gewerkt aan de
hulplijn Tele-Onthaal, waar elk jaar tweehonderdduizend keer een mens belt of
schrijft met de boodschap: “Ik kan niet meer!”. “Help  mij!”. “Luister even naar mij!”. “Laat mij
niet alleen”. “Wat moet ik doen?” “Wat moet ik denken?” “Geef me wat nabijheid”.
“Geef me wat warmte”. – Hulpverleners weten dat het aanbieden van vriendelijke
aanwezigheid en een luisterend oor inderdaad wonderen kunnen doen. Dat staat
haaks op de dominante logica van onze samenleving als geheel, die enkel schijnt
te luisteren naar het ideaal van “het (nuttige) doen”. “We beleven een cultus
van de daad” schreef psychiater en filosoof Piet Nijs al midden jaren negentig.
“De affectiviteit valt ten prooi aan de effectiviteit”. Bepaalde politieke
formaties laten zich meer bij de neus nemen dan andere door deze onwijze
gedachten.  “Geen woorden maar daden”. “Luiheid
is het oorkussen van de duivel. Arbeid adelt. Arbeid is de beste therapie. Waar
een wil is, is een weg. Nil volentibus
arduum.”…

De voluntaristische slogan “The sky is the limit”,
adagium in de jaren negentig van de meest vooraanstaande neo-liberalen en van vele
bedrijfsleiders en economen, klinkt in het licht van de ramp van vandaag wel
heel erg wrang.

In recente teksten van VOKA-kopmannen valt op dat zij
de effectiviteit, het rendement, vaak stellen boven de ethische dimensie, zo
merkt filosoof Guido Van Heeswijck op in het opiniestuk “Rendementsdenken” in Tertio van 25 maart. Die geest heeft
ons allemaal te pakken. Wij willen in de lente of in aanloop naar Pasen wel
vasten, maar niet meer om een goed mens te worden, zoals in de traditie, maar
om hele andere redenen. Zoals om bij te dragen aan de economie, of voor het
verbeteren van het klimaat. Dat is verkeerd. Dat soort houding brengt op
termijn heel nieuwe problemen, zoals diepe Vertwijfeling en Wanhoop. Bij steeds
meer mensen. In steeds acutere, schrijnendere vormen.

Uit de gruwelijke daad die de piloot lijkt te hebben
voltrokken, trek ik de les dat wie onvoldoende zorg voor de ziel opneemt,
onvoldoende de noden en grenzen van het hart en de geest in het oog houdt, op
een dag onvermijdelijk door de knieën gaat. Uit de lucht valt…

We hebben vandaag geen nood aan koopkracht of meer
kansen op shopping en show off-kansen. We hebben vandaag nood aan meer Geestkracht
en aan meer innerlijke Vrede.

Met “Borderline Times” en “Liefde, een onmogelijk
verlangen?” schreef Dirk De Wachter profetische boeken. Hij heeft al jaren de
vinger aan de pols; als gesprekstherapeut ziet en hoort hij de wanhoop van de
hedendaagse mens, face to face, dag aan dag. En hij heeft daar met veel
inspiratie en eruditie over gereflecteerd. De boeken staan bovenaan de verkoop
lijsten, en terecht.

In het licht van deze vliegtuigramp, deze culminatie van
wat we verstaan onder wanhoopsdaad, is een van de centrale visies van de
psychiater van groot verklarend karakter. “Wij hebben”, zo stelt hij, “zowel de
verticale als de horizontale dimensie van ons bestaan verwaarloosd. Wij hebben geen
verbinding met die twee dimensies, en lijden daardoor onder onvoldoende
verankering voor wie we zijn”. De verticale dimensie, dat staat voor spirituele
zaken, zoals eerbied voor de Schepping, Liefde voor de Liefde, voor het Goede,
voor God (hoe we die ook ervaren), voor ons geweten, voor contact met het
Wonder van het Bestaan. Voor het stilstaan bij gevoelens van Dankbaarheid. Voor
aandacht voor het Heilige. (Of het nu in de vorm komt van een zonsopgang, een
koor van zangvogels in het bos, een ontmoeting met een geliefde, met een authentieke,
grote figuur als een abt, of met een kwetsbaar iets als een baby, een naakte of
een stervende mens!). – Ik trek vandaag nog maar eens de conclusie: een
maatschappij die àlle Heilige Huisjes meent te moeten slopen, breekt op den
duur het Leven zelf af. De traditie zit vol schatten.

De verticale verbinding uitbouwen houdt zoeken naar
het verheven in, maar ook de zorg voor het behoud van onze aarding. Zelf heb ik
de natuurwandeling in de morgen en in de avond echt nodig. De laatmoderne mens
geeft zichzelf met behulp van technologische mirakels, met velerlei toestellen,
vleugels, soms letterlijk. De auto, de smartphone, het kunnen “slechte vrienden”
worden die ons laten zweven. Maar dan dreig je op een keer hard neer te vallen.
We gaan dadelijk op die nood aan “aarding” verder in.

De horizontale verbindingen houden ons eveneens gezond
naar lichaam en geest, en houden evengoed onze bezieling op peil. Daar gaat het
om echte, intense contacten met medemensen. Het betreft het cultiveren van
openheid en kwetsbaarheid, Aanraakbaarheid. Een houding die zich concretiseert
in tijd maken voor ontmoeting, voor open en intens gesprek, voor machtsvrije
dialoog… De salaris-mens (naar het woord van Raimon Pannikar) is toe aan de
herontdekking van de grote waarde van het sociale. In een ontmoeting schep je
geen directe economische meerwaarde, maar die ont-moeting laat ons wel toe meer
mens te worden!

Zonder sterke verbondenheid met het hogere & lagere,
én met het horizontale niveau, besta je op een bepaald moment niet meer. Je
verdwijnt van de radar.

Wat moeten we
doen?

Het jarenlang werken met wanhopige mensen en ook een
zekere ervaringsdeskundigheid geven mij meteen een helder idee van wat er mogelijk
aan boodschap schuilt in deze nieuwe tragedie die het menselijk denk- en
voorstellingsvermogen bijna te boven gaat. Over wat er op een fundamenteel
niveau mis gaat. Over wat een mens ertoe kan brengen zichzelf en de mensen die
aan hem zijn toevertrouwd, te pletter te vliegen. Intellectuelen met misschien meer
expertise ter zake dan ikzelf, zoals Paul Verhaeghe en prof. De Wachter, wijzen
op het belang van maatregelen om onze Identiteit beter te voeden en te onderbouwen.
De piloot lijkt mij een exponent van de laatmoderne mens, die niet meer weet
wie hij is. Die doodgaat bij gebrek aan Identiteit.

Om niet in dat straatje te verzeilen, moeten wij ons vragen
stellen als: “Wat versterkt mijn identiteit?” “Wat geeft er mij leven?” “Wat
versterkt mijn bezieling?”. “Hoe bewaar ik mijn aarding – hoe houdt ik
mijn voeten op de grond?”.

Wat dat laatste betreft, is er de bekende anekdote
over de oude Japanse zenmeester. Een jonge leerling- monnik komt bij hem in
vertwijfeling: “Ik kan niet meer? ! Wat moet ik doen?” De meester antwoordt dan
heel kort: “Hak hout, haal water!”. Vandaag halen mensen aarding uit creatieve,
zelfs monotone handenarbeid: in de verzorging van hun kinderen, in de tuin, in
de keuken. Poetsen, afwassen en strijken zijn zinvol! We hebben ons leven uit
handen gegeven door alles aan machines of diensters te laten.

Om niet te bezwijken onder de hedendaagse zwaarte/lichtheid
van het bestaan, lijkt het inderdaad hoog nodig het waardevolle in het gewone
te herontdekken. “Gewonigheid” noemt De Wachter dat. Media brengen lezers en
kijkers het hoofd op hol met verhalen over mensen die superprestaties doen. We
zijn stilaan ziek aan nuttigheidsdenken. Gewoon praten, gewoon luieren, onze
geest heeft dat nodig. Dat is geen tijdverlies.

Natuurlijk zal het niet gemakkelijk zijn te kiezen
voor versobering. Want dat is voor een deel waar het om gaat. Leven met minder
geld, minder comfort, minder luxe, minder keuzemogelijkheden. Minder
materialisme. Om geestelijk sterk te kunnen staan. Om de betekenis van het
leven niet kwijt te raken.

De ramp met de Airbus kan hopelijk de ogen openen voor
een Groot Onzichtbaar Drama dat gaande is. Het gebeurde in de Franse Alpen is
voor mij een wat ik noem “een exponentieel symptoom”. Een moment waarop een
perfide stuk Tijdsgeest zich materialiseert en even zichtbaar wordt. Op
verblindende wijze wordt een zwart gat zichtbaar in onze Verhalen. De majeure tragedie
kan nog enigszins verlicht worden en zin krijgen, als zij ons de ogen opent,
daar waar de kleinere tragedies die zich elke dag voordoen in onze eigen
omgeving niet slaagden. In de nood leert men zijn vrienden kennen. En in de
nood leert men mogelijk de duurzame waarheden en waarden onderscheiden van de
valse waarheden.

Que faire? Alles wat Bezieling en Zingeving kan
leveren, verdient veel meer aandacht. Het Goede verdient weer aandacht. Een
blad als Tertio dat excelleert in die domeinen en dat nu 7000 abonnees
telt, verdient er honderd keer meer. De hele godsdienstige traditie verdient
het opnieuw bekeken te worden. Ik kan niet genoeg benadrukken hoeveel werk er
intussen werd verzet door wijze, oprechte theologen. De leer van de katholieke
Kerk is vandaag heel anders en beter dan vijftig, twintig of zelfs tien jaar
geleden. Godsdiensten zijn per definitie vertrouwd met het zoeken naar zin. Hun
antwoorden, hun vragen, hun rituelen, hun gebedsvormen zijn de moeite waard.
Vandaag is daar bovendien keuzevrijheid in. Een goed voorbeeld is de warme
receptie die de zeer authentieke dagboeken van de Nederlands-Joodse Etty
Hillesum in Leuven krijgt, ook binnen de faculteit Godsdienstwetenschappen. God
wordt vandaag bijvoorbeeld door vele toonaangevende theologen niet meer gezien
als Almachtig en Algoed, en ook niet meer gesitueerd in de hemel. Etty vond God
diep in zichzelf (zonder God te zijn!). En Hij is kwetsbaar, verdient onze
bescherming.

De tragedie van de dag roept ons op tot een andere
manier van leven. Wie daartoe in staat is, moet tijd maken in de diepte te
voelen en na te denken. Over jezelf, je levenspad, je idealen, je kwalen, je
lijden.  En als het kan, ook over de vreugde
en het lijden van de andere mensen, de tijdgenoten. We moeten in ons diepe
innerlijk tegenkrachten ontwikkelen tegen de magische aantrekkingskracht die
uitgaat van bepaalde heersende waarden die intussen geperverteerd zijn, die
steeds meer nadelige effecten meebrengen. Schijnwaarden als geld, gemak,
oppervlakkig genot, eigen geluk, eigenbelang, macht, geslotenheid…

Crisissen waarbij letterlijk mensen het leven laten om
onaanvaardbare redenen, kunnen onze aandacht vestigen op wat er intussen
ontbreekt in de idealen, in onze “voeding” op het Pelgrim pad van het leven.
Heldere bronnen van hoop verdienen alle aandacht. Ik ga alvast meer dan
gisteren op zoek naar bronnen van vertrouwen, bronnen van menselijke warmte, bronnen
van inspiratie, bronnen van betekenis… naar Uitzicht en Vrede. Naar voeding
voor de ziel. “Als de nood het hoogst is, is de redding nabij”.

Stefaan Hublou

Historicus, hulpverlener