Het
staat iedereen vrij de betekenis van het begrip ‘vrijheid’ zelf
in te vullen. Die invulling wordt wel in belangrijke mate bepaald
door de maatschappelijke omstandigheden, waarin zij/hij leeft – wat
niet noodzakelijk betekent dat zij/hij er geen enkele greep op heeft.
Voor iemand die in de gevangenis zit, betekent vrijheid uiteraard
iets helemaal anders dan voor iemand die bijvoorbeeld al dan niet
deze recensie wil lezen. Over
dit soort vrijheid van alledag gaat het evenwel niet in het nieuwste
boek van John Gray met een beetje mysterieuze titel De
ziel van de marionet.
Deze publicatie, die je niet in één ruk uitleest, heet “een
zoektocht naar de vrijheid van de mens” te zijn. Hij bekijkt het
vanuit een filosofische invalshoek.

Gray
(°1948) is een zeer bedrijvig publicist. Hij is belezen,
cultuurvriendelijk en filosofisch geschoold. Jarenlang doceerde hij
over de geschiedenis van het idee Europa aan de prestigieuze London
School of Economics and Politics Science. Veel positiefs zullen zijn
studenten wel niet gehoord hebben. Zoals het merendeel van de
bewoners aan de overkant van het Kanaal heeft Gray een grondige hekel
aan de Europese constructie – niet helemaal ten onrechte. Hij noemt
het hele Europese gebeuren één grote dwaasheid. De uittreding van
zijn vaderland uit dit ‘keurslijf’ zal hij ongetwijfeld nooit
meemaken. De belangen van de Londense City wegen immers zwaarder dan
zijn vaak radicale opvattingen.

Clubjesgeest

Gray
behoort tot dat selecte clubje van publieke filosofen die het hoge
woord voeren in talloze debatten in de deftige Britse clubs en media.
Ver weg van de al dan niet getatoeëerde
lieden van de door Bart De Wevers Britse idool Theodore Dalrymple
geringschatte onderklasse, die geregeld met elkaar op de vuist gaan
in de pubs en tijdens hun vakantie aan de Spaanse Costa’s er de
boel op stelten zetten. Zo worden ze althans bij voorkeur beoordeeld
in die intellectuele kringen met conservatieve luister, waarin Gray
een graag geziene gast is. Wie in dat uitgelezen gezelschap geen boek
van Gray in zijn bibliotheek heeft staan, die hoort daar gewoonweg
niet thuis.

In
zijn boek benadert John Gray vrijheid als filosoof. Vrijheid
is a
state of mind.
Zoiets
in de zin van: ‘Ik beslis bewust wat ik doe.’ Maar dat is volgens
hem een verschrikkelijk grote illusie. Een mythe die mensen om
bestwil zelf in stand houden om te kunnen overleven. Een religieuze
instelling. Gray stelt overigens nogal gechargeerd dat mensen banger
zijn voor de zinloosheid van hun bestaan dan voor de dood. Dat is
wellicht bedoeld als provocatie, want ook dat is een kenmerk van hem.
Eigenlijk modderen de mensen gewoon maar wat aan. Niet bepaald een
zienswijze om vrolijk van te worden. Zwartgalligheid en pessimisme
zijn Gray blijkbaar op het lijf geschreven. Hij geldt als het
prototype van de intellectuele doemdenker. Maar wat schieten we met
zo’n instelling op?

Die
illusie van vrijheid wordt gevoed door de wetenschappen en het geloof
in de vooruitgang, aldus Gray. Dat we met die wetenschappelijke
kennis de wereld kunnen veranderen in positieve richting. Maar als
rabiaat criticus van de opvattingen die destijds verkondigd zijn door
de achttiende-eeuwse denkers van de Verlichting en hun hedendaagse
volgelingen hoeft dit standpunt van Gray niet te verwonderen. Om zijn
visie over de vrijheid te illustreren verwijst hij naar de beschaving
van de Azteken, de aanhangers van het gnosticisme in het antieke
Griekenland, een aantal mij compleet onbekende schrijvers die
trouwens al lang overleden zijn, de welbekende Edgard Allan Poe,
internetprofeet Ray Kurzweil, een schrijver van
science-fiction-verhalen
en vele anderen. Een heus allegaartje, zou je oneerbiedig kunnen
stellen.

Gray
windt er geen doekjes om. Mensen beseffen niet dat we zoals
marionetten aan koordjes hangen. Dat we eigenlijk ondanks al
vooruitgang die de mensheid heeft gemaakt, nog altijd in de de ban
blijven van allerlei religieuze en andere duistere krachten. Echte
vrijheid ontstaat pas als we ten volle erkennen dat onze vrijheid
relatief is. Niet bepaald een vrij originele gedachte?

Controletechnologie

Er
staan best wel wat aardige passages in dit boekje. Zoals bijvoorbeeld
blijkt uit John
Grays
intelligente vaststelling van zijn door CCTV-toestellen overwoekerde
vaderland. “Wanneer
mensen geïsoleerd
leven in plaatselijke gemeenschappen staat hun gedrag onder continu
informeel toezicht. Het moderne individualisme heeft de neiging zulke
gemeenschappen te verwerpen omdat ze de persoonlijke autonomie
onderdrukken. Aan de andere kant zijn maatschappijen die prat gaan op
hun toewijding aan vrijheid doodsbang voor wanorde. De informele
controlemechanismen die in een wereld van talloze gemeenschappen
bestaan, werken niet langer in een wereld van zich voortdurend
verplaatsende individuen, zodat de maatschappij haar toevlucht neemt
tot controletechnologie. Bewakingscamera’s vervangen toezicht door
familie en buren, terwijl informatie over de hele bevolking
beschikbaar is op het internet. Met de opkomende eis van individuele
vrijheid is ook de maatschappelijke cohesie weggevallen, met
alomtegenwoordige technologische monitoring tot gevolg.” Of hoe
camera’s onze bewegingsvrijheid alvast virtueel aan banden proberen
te leggen en op die manier nefast zijn voor het sociale weefsel.

“Mijn
boeken zijn voor iedereen”, aldus Gray in Vrij
Nederland
(11 april) naar aanleiding van de uitgave van De
ziel van de marionet.
“Ik wil hooguit dat mijn lezers zich bewust worden van bepaalde
denkpatronen. Wat ze daar dan mee doen, moeten ze zelf weten. Voor
mij is het een schrijfproces, het maken van iets, waar ik heel veel
plezier uithaal.” Het weze hem gegund! Maar aan dit boek heb ik die
me de pretentie durf aan te meten geen stardenker te zijn,
persoonlijk weinig of niks gehad. Dàt is trouwens mijn vrijheid,
John Gray!

John
Gray: De
ziel van de marionet. Een zoektocht naar de vrijheid van de mens.
Ambo, 2015, ISBN 978
90 263 3067 4