De Britse Premier Theresa May heeft met het wegsturen van drieëntwintig Russische diplomaten uit Londen bijzonder hard gereageerd op de moordaanslag die president Putin naar alle waarschijnlijkheid heeft laten uitvoeren tegen de voormalige Russisch-Britse dubbelspion Skrypal en zijn dochter Yulia. Niet alleen in mijn persoonlijke omgeving vragen vooraanstaande figuren zich intussen af waarom de reactie van May er zo snel is gekomen en zo verregaand is. Waarom niet de resultaten van het onderzoek afgewacht? Persoonlijk kan ik de ‘heilige woede’ van Theresa May goed begrijpen, ze is de enige juiste. Wladimir Putin heeft al jaren lang bewezen dat hij er niet om schroomt de meest heilige grenzen van menselijkheid rücksichtslos te overschrijden in zijn politiek van persoonlijke represailles. Die getuigt van een diepe, donkere kwaadaardigheid. Hij geeft met de opdrachten tot dit soort akelige moorden blijk van extreme minachting voor de Mensenrechten. Zelfs de dieren spreken er schande over, zo mogen we op gerede wijze aannemen.
De Russen waren op 15 maart geschokt door de ongewoon harde taal die Gavin Williamson, de jonge Defensieminister van May die wordt getipt als toekomstige eerste minister, gebruikte in zijn veroordeling van de wandaad.
“It is absolutely atrocious ad outrageous what Russia did in Salisbury, zo zegde hij.
“We have responded to that. Frankly, Russia should go away and should shut up”
(The Times of London, 16 maart p. 6).
De Russen zijn met hun agrarische achtergrond gevoelig voor botte woorden. Zij zijn het enige land waar tot ver in de negentiende eeuw lijfeigenschap van boeren op middeleeuwse wijze nog in voege was. Bij monde van een woordvoerder van het defensieministerie reageerde de natie bijzonder geërgerd: “Williamsons woordgebruik is een oude feeks (a harridan) waardig en verraadt intellectuele impotentie. Deze “boorish language” – “boerse taal” is blijkbaar het enige dat de Britten nog overblijft in het militaire arsenaal”.
Niet alleen met woorden is Londen hard. Sir Malcolm Rifkind, een voormalige Britse minister van defensie, (de functie die Winston Churchill tijdens de laatste grote oorlog bekleedde in wat toen nog The Ministery of War heette), zegde eergisteren:
“Removing about Fourty Percent of the embasy staff will damage seriously its intelligence-gathering capacity. It will take a generation for them to recover. In particular this will hurt Putin as former agent himself. And rightly so.”
Inderdaad, dat getal diplomaten is bezig koffers te pakken, documenten te versnipperen en dozen te verzegelen. Hun bestaan in het groene Kensington Park Gardens in Londen komt tot een eind. De 23 gaan tezamen met hun families weg. In theorie mochten de kinderen op school blijven tot het einde van het schooljaar, maar gezien de ouders nu Persona non Grata zijn, zal dit zich waarschijnlijk niet voordoen.
De lijst van namen van wie wordt uitgewezen, is door Boris Johnson, de flamboyante Buitenlandminister met het geblokte postuur, persoonlijk overhandigd aan de Russische Ambassadeur, Alexander Yakovenko. De met zenuwgas pogend afgemaakte Sergei Skripal was in een vorig leven officier van de GRU, de militaire Russische inlichtingendienst. Een aantal leden van zijn voormalige Dienst zullen dit weekend op het vliegtuig richting Moskou zitten.
De namen op zulke “bucket list” worden zorgvuldig uitgekozen. Er is geen grotere uitzetting van diplomaten geweest sinds de grootste evictie operatie tijdens de Koude Oorlog in 1971. Toen werden negentig Russische diplomaten en 15 niet-diplomaten uitgezet. De lijsten konden toen heel precies opgemaakt worden, omdat een overloper aangaf wie juist spion was binnen het ambassadepersoneel. Ook bij de actie gekend onder de naam “Maggie’s Clean Out”, naar premier Margaret Thatcher in 1985, was dit het geval.
In de zin dat de maatregelen van ongeziene omvang zijn en van zeer snelle respons getuigen, hebben Belgische observatoren dus gelijk met de waarom-vraag. Maar, honestly, ik kan over de maatregelen niet de minste twijfel of afkeuring koesteren. Professor Katelijne Malfliet heeft op de zestiende maart in Leuven in een overvolle promotiezaal met een publiek van Alumni, afgestudeerde leden van de Alma Mater, naar verluidt gezegd dat het niets helpt om Vladimir Poetin een duivel te noemen. Of te verwijzen naar een Russische traditie van politieke moorden die zou terug gaan op Byzantijnse praktijken. (Het Byzantijnse Romeinse rijk werd de moeder institutie van de Russisch-orthodoxe kerk). Wij kunnen volgens Malfliet beter niet naar Iwan de verschrikkelijke verwijzen, die genadeloos de arbeiders die de prachtige kerk van de heilige Vasilius aan de boord van het Kremlin bij het Rode Plein hadden gebouwd, met haar kleurige torens die het beeld van een vrolijke mensenfamilie oproept, liet doden na het werk, om de gebruikte bouwtechnische hoogstandjes geheim te houden.
Mij doet het onmensen-gedrag dat Williamson zo verbaal liet overkoken denken aan verschillende referentiekaders die het allen rechtvaardigen. Al onze ethische alarmlichten moeten aangaan bij het beschouwen van het patroon van optreden van de Russische leider. Zelfs een wolf zou er van walgen, dat meen ik. Kijk, Konrad Lorenz, de grote wetenschapper en schrijver over gedrag van wilde dieren, de ethologie, was de ontdekker van de nobele houding die hij als “de bijtremming” muntte. De mannelijke wolf is sterker en zwaarder gebouwd dan de vrouwelijke. Vaak wordt het roedel wel geleid door een vrouwtje maar als een vrouwelijke wolf boos is en op een gevecht aanstuurt met een mannelijke, dan bindt het mannetje in. Wanneer tijdens een gevecht van wolf tot wolf de ene zich de zwakkere partij weet, gebeurt er ook iets merkwaardigs. Hij vraagt dan aan de overwinnaar om genade, door het aanbieden van zij meest kwetsbare plek, de keel. En zie, dan houdt deze sterke man zich in. De wolf is geen wolf voor de wolven, hij kent genade en vergiffenis. Die houding is overigens een nuttige adaptatie die Moeder Natuur in deze soort heeft ingebouwt, want de mooie, sociale roofdieren beschikken over een dodelijk gebit. “White Fang” is de titel van een bekende roman van Jack London, en die verwijst naar de gevaarlijk scherpe hoektanden van hond en wolf.
Al langer was me opgevallen hoe aspecten van de buitenlandse politiek van de Russische president tegen deze natuurlijk te noemen ethische regels zondigen. In die zin is Putin een ontaarde mens. Ga maar na, is wat de Russische leider al jaren steeds weer geniepig aan moordopdrachten beveelt, alles wel beschouwd niet veel en veel erger dan wat de als “roofdier” betitelde Weinstein vrouwen in Hollywood heeft aangedaan? Is het niet weerzinwekkend, wat Poetin een briljante, eerlijke en rechtvaardige, politiek toegewijde vrouwelijke reporter als Anna Politovskaya heeft aangedaan? Deze dame werd een eerste keer met vergif pogend gedood in het vliegtuig, op weg naar de gijzeling van 777 schoolkinderen en 2000 personen personeel en ouders door Tsjetsjeense rebellen in Beslan in 2004. Anna trachtte persoonlijk een bijdrage te leveren aan een oplossing zonder bloedvergieten. Putin heeft een groot militair commando de zaak laten aanpakken, met meer dan driehonderd doden tot gevolg. Mark Eyskens, ervaren toppoliticus en homo universalis van Vlaamse bodem, sprak in een brief aan me bij die gelegenheid de woorden “Beslan is verschrikkelijk”. Ik heb hem geantwoord dat België dit gruwelijke bloedvergieten beslist had weten te vermijden. “Bij ons bestaat er een loffelijke traditie psychologisch geschoolde onderhandelaars naar gijzelnemers te sturen, en dat heeft al altijd tot een humane afwikkeling geleid”. Waarin een klein land groot kan zijn. Het woord verschrikkelijk is hier niet op zijn plaats, heb ik verder nog gesteld. Sommige tragedies zijn te groot om ze in een paar menselijke woorden te willen vatten, Is de enige gepaste houding bij zulke uiting van le réel niet het zwijgen van de mens, de stilte?” De zoon van Gaston Eyskens, een van de architecten van Europa, is mij daarin gevolgd.
Persoonlijk kan ik alleen maar sympathie én eerbied opbrengen voor de beslissing van premier Theresa May. “Soms zien wij mensen die met Heilige Woede optreden”, zo schrijft de theologe en schrijfster Lytta Basset in Sainte Colère – ‘Heilige Woede’. Als empathisch getalenteerde geleerde bewerkte Basset mee dat de Rooms Katholieke Kerk na vele eeuwen eindelijk minder ging focussen op het straffen van de schuldige dader, en meer aandacht voor de slachtoffers van misdrijven ging opbrengen. De mens die woedend en onthutsend krachtig reageert, doet dat niet vanuit eigenbelang, maar vanuit de vaststelling dat hier grote, overstijgende humane en zelfs godsdienstige Waarden zijn geschaad. De mens die zich laat gaan in Heilige Woede, hij komt op voor weerloze, onmondige, onschuldige medemensen die hij ziet vertrapt worden. Heilige woede is de reactie op het onaanvaardbare.
Er is verder wellicht nog een andere diepe oorzaak waarom juist Theresa May de eerste Europese politicus is die Putin doorheeft en een no passeran signaal geeft. De grote Britse schrijver en dichter Rudyard Kipling heeft een gedicht op zijn naam, dat vreemd overkomt in zijn menselijke diepgang en inzicht. Het heet “The female of the Species”. De tekst beschrijft hoe in heel de wereld mensen opmerken dat ontketende vrouwelijke dieren, veel gevaarlijker zijn dan mannelijke. “De bergbewoner in de Himalaya vreest niet de mannelijke adder, op de smalle bergpaden waar hij zijn voeten zet, maar naar hij weet, is het veeleer de vrouwelijke gifslang die zonder genade snel toehapt”. “Wanneer christelijke missionarissen bij Huron indianen hun boekje te buiten gaan, zijn het niet de mannen in de kring der wijzen die zij te vrezen hebben, maar de woede van de vrouwen” . Als verklaring voor deze unieke eigenschap van de vrouw schrijft Kipling volgende gedenkwaardige woorden, regel 25 tot 28:
But the Woman that God gave him, every fibre of her frame
Proves her launched for one sole issue, armed and engined for the same,
And to serve that single issue, lest the generations fail,
The female of the species must be deadlier than the male.
Roger François, de bejaarde Ardense jachtwachter en bosarbeider die ik bewonder als dé humanist-van-nature die ik op het levenspad tegen mocht komen, waarschuwde mij in 1995, wanneer ik in zijn cottage op vakantie was en de drempel over ging om heel alleen in de wouden op verkenning te gaan om herten, reeën en everzwijnen te fotograferen, dat de mannelijke wilde zwijnen, les Sangliers met hun grote slagtanden niet gevaarlijk zijn voor de mens. “Kijk wel altijd uit dat je niet het pad kruist van een zeug met haar jongen!”
Het verhaal van Jezus die zo goedaardig en welsprekend zijn leven wijdde aan het heil van de minder sterke mens en aan de Menselijkheid, en die zo triest en tragisch aan zijn einde kwam, komt hier ook te pas. Geregeld zien wij dat fenomeen: dat ingoede mensen op zwaar en soms dodelijk verzet stuiten van figuren die we als “kwade geesten” mogen beschouwen. De verschijning van heiligen doet de rotzakken opstaan uit hun krochten. Een van de krachtigste hedendaagse verhalen rond dit thema is het magnum opus van Philippe Claudel, “Het verslag van Brodeck”. Daarin wekt de komst van een vreemde, ongrijpbare maar weerloze gast in een afgelegen bergdorp in de bossen na de wereldoorlog de demonen op die blijkbaar in de meesten van ons schuilen. Na enkele weken maken de dorpelingen met hun messen samen de geheimzinnige, geleerde, welstellende vreemdeling af. Brodeck, een brave man die hier buiten staat, moet een verslag opmaken hoe het zo ver is kunnen komen. Zowel de roman als de verstripte versie door Manu Larcenet is wereldliteratuur die op beklemmende en gruwelijk-mooie wijze iets belangrijks duidelijk maakt, iets dat we soms liever niet willen weten.
Terug naar de duivel van het kille Rusland van heden. Meteen bij het aantreden van de Russische leider na het uiteenvallen van de CCCR, trof me hoe gewetenloos hij optrad. En tot mijn morele verbazing viel het op dat de Europese leiders geen van allen leken door te hebben welk vlees we in de kuip hebben met deze seriemoordenaar – toppoliticus. François Hollande, die als de meest onbekwame Franse president sinds 1945 van het toneel is verdwenen na één ambtstermijn, ging zelfs zo ver na een van deze schandelijke moordaanslagen bevolen in het Kremlin en uitgevoerd op Europese bodem, zonder uitstel persoonlijk te gaan mouw vegen bij de moordenaar…
Dat Vladimir Putin het echter kwaad krijgt valt te vermoeden. In Knack van deze week lezen wij in het coverartikel naar aanleiding van de verkiezingen in Rusland dat hij eigenlijk liever zou stoppen. Dat hij geen plezier meer heeft in zijn functie, dat hij lijdt onder de veroudering van zijn lichaam, plastische chirurgie laat uitvoeren. Ik vermoed dat de man in kwestie zelfs de pittige stukjes van Anna Politovskaya is gaan missen. Toen aan zijn voorganger Stalin het nieuws werd gebracht dat de aanslag op zijn oude vriend en tegenstander Trotsky in New York, door een sluipmoordenaar voorzien van een bijl, was gelukt, voelde de grote leider zich niet opgelucht. Integendeel, een grote eenzaamheid beving de meedogenloze man, zo weten zijn biografen. Alles welbeschouwd is het voor een man als Putin in zekere zin juist een grote straf, in leven te blijven, en niet door een wraakzuchtige God na de eerste wandaden te zijn neergebliksemd. Gods grootste wapen blijkt zijn lankmoedigheid.
Theresa May mag tot vorige week misschien geen sterke figuur zijn geweest in gewone zin, maar na Salisbury is zij tot grootse niveaus boven zichzelf uitgestegen. Haar hevige strafmaatregelen zijn gerechtvaardigd. Zij komen tegen een man die dermate ont-aard is dat hij niet schroomt militair zenuwgas, sinds de wereldoorlogen verboden op het slagveld, in te zetten tegen vrouwelijke voorvechters van de menselijke waardigheid. Zoals een knappe westerling soms essentiële zaken kan leren van Afrikanen of inheemse volkeren, geeft deze vrouw vele mannen een lesje. Zij blijkt niet alleen het hart op de juiste plaats te dragen, maar May heeft ook flink harde tegenmaatregelen genomen, waarvan wij nu weten dat ze in feite “typisch menselijk-vrouwelijk” mogen heten. Zelfs een wolf of een slang zouden, indien zij konden spreken, die reacties met instemming begroeten.
Stef Hublou Solfrian
Ter info
https://en.wikipedia.org/wiki/Anna_Politkovskaya
https://nl.wikipedia.org/wiki/Konrad_Lorenz
