Obama wordt uit zijn tent gelokt. Morgen zal hij het
Amerikaanse volk toespreken over zijn strategie tegen IS. Na twee onthalzingen
is het genoeg geweest, al zijn verkiezingsbeloftes over demilitarisering in het
Midden-Oosten ten spijt. IS heeft Obama’s Red
Line doelmatig opgezocht en overschreden, men heeft duidelijk geen schrik
voor Amerika. Obama weigert echter een boots
on the ground-campagne en rekent op een  coalition of the willing om zijn rug te
dekken. Het Amerikaanse leger moet niet elke oorlog de kastanjes uit het vuur
halen.

In de eerste plaats kijkt Obama naar zijn NAVO-bondgenoten,
waaronder Frankrijk, Duitsland en Groot-Brittanië hun steun al beloofden. Ook
Australië is bereid haar verantwoordelijkheden op te nemen. Over het te
bewandelen pad bestaan echter nog vele onduidelijkheden: het Midden-Oosten is
dan ook onoverzichtelijk kluwen van landen die met haken en ogen ineen hangen
en waarvan grote delen beheerd worden door terroristische of separatistische
organisaties. Wie kan structuur brengen in een regio die verscheurd is door
zoveel driften? Wie wil zijn handen zelfs maar branden aan een deftige
poging? Obama staat niet te springen, en waarschijnlijk terecht. Hoewel onze
media meteen kijken naar wat Amerika gaat doen bij deze uitdaging, is het
interessant om te bedenken hoe het Midden-Oosten zelf zal reageren op de bedreiging
van IS. Meer dan we vermoeden, kan dit wel eens een krachtmeting worden tussen de
staten aldaar.

Het Midden-Oosten bekleedt een sleutelpositie op het
Euraziatische continent. Door haar centrale positie tussen verschillende continenten,
vormt het een brug tussen Europa, Azië en Noord-Afrika. Bovendien liepen veel
verschillende karavaan- en scheepsroutes door het Midden-Oosten en stond de
islam open voor handelaars en reizigers. Dit zorgde ervoor dat het
Midden-Oosten gedurende lange tijd het centrum van kennis en cultuur was in de middeleeuwen.
Maar dezelfde islam die eeuwenlang seculiere invloeden verwelkomde, staat
tegenwoordig culturele bloei in de weg door verstikkende godsdienstige regimes
of milities. Kunnen de huidige ontwikkelingen een nieuwe dooiperiode teweegbrengen
in het religieuze denken?

Geografie van het
Midden-Oosten

In het Midden-Oosten kan men drie subregio’s onderscheiden:
het Arabisch schiereiland, het Iraanse Plateau en de Anatolische landbrug.[1] Niet
toevallig probeert IS een centrale staat op te richten die het verbrokkelde
gebied tussen deze drie subregio’s bijeenbrengt. Net zoals in Saoedi-Arabië,
Iran en Turkije de islam een eigen gezicht heeft gekregen, zo verspreidt ook IS
een eigen vorm van de islam. Uiteraard zijn deze drie staten hier niet gelukkig
mee.

Saoedi-Arabië

Laten we eerst eens kijken naar het Arabische schiereiland. Een
blik op de landkaart maakt meteen duidelijk dat deze regio wordt gedomineerd
door Saoedi-Arabië. Toch is dit land niet het enige op het schiereiland en
vormen de 28,7 miljoen Saudi’s nog lang niet de helft van het totale bevolkingsaantal.
Bovendien kampt het Saudische rijk met diverse problemen: een extreem
repressief religieus bewind, een pre-industriële bevolkingsgroei (2%
bevolkingsaanwas per jaar; 40% van de bevolking is jonger dan 15 jaar) en een
gigantische werkloosheid onder jongeren (40% is werkloos).

In feite weet het
haar kop enkel boven water te houden door haar immense voorraden grondstoffen:
de voorraad aardolie is geschat op 262 miljard barrels, het aardgas op 6,8
biljoen kubieke meter waardoor ze respectievelijk eerst en vierde staat op de
wereldranglijst. Dit is als het ware de lijm tussen de oases die verspreid
liggen in de woestijn: Saoedi-Arabië is één woestenij, waar de verstikkende
temperatuur nauwelijks leven toelaat. Het kleine, rotsachtige Jemen dat ruim 20
miljoen inwoners telt en waar volgens schatting maar liefst 80 miljoen
vuurwapens circuleren, vormt bijgevolg al een geweldige bedreiging voor de
Saudi’s.

Hoewel Saoedi-Arabië oorspronkelijk veel sponsors huisveste
van IS, voelt het zich nu zelf bedreigd door deze fundamentalistische
groepering: IS heeft onlangs nog maar dreigementen geuit om de heilige steden
Mekka en Medina te verwoesten omdat de afgoderij daar niet strookt met hun
versie van de Koran.[2] De
30.000 Iraakse soldaten die het grensgebied met Saoedi-Arabië in allerijl
hebben verlaten om conflicten in het noorden te blussen, moesten bovendien
vervangen worden door Saudi’s. Dit maakt Saoedi-Arabië, ondanks hun geschillen,
in dit conflict een bondgenoot van Amerika.

Iran

Vervolgens hebben we Iran dat grotendeels door het Zagros-gebergte
is afgescheiden van Irak. Iran heeft als natiestaat en stedelijke beschaving en
zeer rijke geschiedenis. Door de islam daar te enten op de bestuurlijke
structuren van de Perzen en Perzische tradities, ontstond er onder de Abbasiden
(8ste-13de eeuw) en Safawiden (16de-18de) een uiterst bloeiende en seculiere
cultuur, met een zware cesuur door de invallen van de Mongoolse nomaden die de
irrigatiestelsels fel beschadigden. Tot aan het aantreden van de ayatollahs en
de grote revolutie in 1979, stond Iran dan ook bekend als een open,
pro-Westerse staat. Een belangrijk element van het huidige, postrevolutionaire
Iran is het sjiisme. Hierdoor is het hecht verbonden met buurland Irak waar
verschillende sjiitische heilige steden te vinden zijn zoals Najaf en Karbala. Door
haar 73 miljoen inwoners (met een bevolkingsgroei van 1% en slechts 22% onder
de 15 jaar) en een olievoorraad van 133 miljard barrels (3de plaats) en 27
biljoen kubieke meter gas (2de plaats), is het land een niet te duchten
grootmacht in de regio.

De vraag is hoe dit land zal reageren op de komst van de
Islamitische Staat. Ondanks het élan van geslotenheid van de laatste decennia,
blijft Iran een land met een sterk uitgebouwde overheid en tamelijk grote
technologische kennis – zoals hun streven naar nucleaire energie (/wapens?)
duidelijk maakt. Hun belangrijke geografische positie maakt dat ze beschikt
over een grote invloedssfeer. Het is immers het enige land dat tussen de
Kaspische zee en de Perzische golf is gelegen, twee streken waarrond bijna alle
olie- en gasreserves in de regio zich bevinden. Bovendien beheerst Iran de hele
Perzische golf: van de Sjatt al-Arab tot de Straat van Hormuz een kleine
duizend kilometer verderop. Bijgevolg is het voor vele landen de kortste weg
naar de rest van de wereld. Ook de Perzische cultuur en taal (tot het begin van
de 20ste eeuw sprak de bovenlaag in centraal-Azië Perzisch) verbindt de landen
van centraal-Azie met Iran: Azerbeidzjan, Oezbekistan en Tadzjikistan liggen
onvermijdelijk in de invloedssfeer van het sjiitische Iran. Ten slotte reikt haar
invloed ook door haar contacten met verschillende ‘terroristische milities’,
zoals de Mahdi-troepen in Zuid-Irak, Hezbollah in Libanon en Hamas in
Palestina, en haar uitgebreide geheime diensten veel verder dan de
landsgrenzen.

Om al deze redenen zal Iran moeten reageren tegen IS om de regio
niet te laten ontwrichten. Wanneer Iran de adem voelt van de soennitische
fundamentalisten, vermoed ik dat er een opening naar het Westen zal voordoen
wat – mijns inziens – zal leiden tot een opener regime. Het is volgens mij dan
ook geen toeval dat de gematigde president Rouhani langzaam maar zeker terug
ademruimte verschaft aan de bevolking.

Turkije

Ten slotte hebben we nog Turkije, een lidstaat van de NAVO
en een strategisch belangrijk land in de regio. Het land telt 138 miljoen
inwoners, heeft een even laag geboortecijfer als Iran, maar heeft het
analfabetisme verder teruggedrongen. Ook op het vlak van industrialisering en
landbouw staat het verder. Vanaf de Anatolische hoogvlaktes en bergen kijkt het
net als Iran uit op de laagvlaktes van Syrië en Irak. Sinds de regering van
Mustafa Kemal Atatürk na WO I werd Turkije sterk geseculariseerd: het kalifaat
(standaard bekleed door de sultan) werd afgeschaft, de shariarechtbanken werden
opgeheven, de kalender werd herbekeken, sluiers voor vrouwen werden ontmoedigd,
het Latijnse alfabet werd ingevoerd, buitenlanders werden goed ontvangen, minderheden
kregen speciale statuten, enz. Deze prowesterse en seculiere doctrine, het
kemalisme, bleef doorwerken tot na de Koude Oorlog.

Toen Turkije echter in het
begin van de 21ste eeuw aan Amerika weigerde om troepen te stationeren voor hun
inval in Irak en het de hoop om een volwaardige EU-lidstaat te worden door de
neus geboord zag, besloot het een andere koers uit te varen. Ondanks het feit
dat het land democratisch was en lidstaat van de NAVO, was het islamitisch en
dus ongewenst voor de EU-leiders, uit de vrees dat ze dit niet zouden verkocht
krijgen in hun landen. Onze media wijzen ons – in hun vaak overdreven negatieve
berichtgeving[3]
– maar al te vaak op deze koerswijziging. Hoewel Turkije zich vooralsnog niet
heeft teruggetrokken uit de Navo, neigt het steeds meer naar het oosten. De
islam wordt terug aangemoedigd en er wordt voor het eerst terug toenadering
gezocht met hun buren. Het heeft zich gaan inzetten voor Palestina en onder
Davuto?lu de hand gereikt aan Iran.

Vanuit strategisch opzicht heeft Turkije wellicht de sleutel
in handen tegen IS. Turkije is het land waar de Tigris en Eufraat ontspringen,
met het enorme geografische pluspunt dat het de watertoevoer naar Syrië en Irak
kan stopzetten. Deze oorlogshandeling zal het echter nooit voltrekken zonder de
steun van andere overheden en de verzekering van militaire rugdekking. Het valt
echter te betwijfelen of dit een reële optie is, tenzij het conflict aansleept
en escaleert. Het staat echter buiten kijf dat de gematigde moslims van Turkije
er alle belang aan hebben om de extremistische IS buiten hun invloedssfeer te
houden.

 Besluit

De illusie dat de oorlog tegen IS een Amerikaanse zaak is,
is dus kortzichtig en naïef. Obama die door provocaties en historische
verantwoordelijkheden gedwongen wordt te reageren, neemt de juiste beslissing
om zo weinig mogelijk betrokken te raken in dit conflict. De driehoek Turkije,
Iran en Saoedi-Arabië zal gedwongen worden om belangen in het grensgebied
veilig te stellen en de Islamitische Staat in te dijken. Het is interessant om
te kijken of één van de drie landen het voortouw zal nemen en de andere landen
in het Midden-Oosten op sleeptouw zal kunnen nemen om de orde in de regio te
herstellen. Anders dan een stabiel Irakees bewind dat Amerika bedreigde onder
Saddam Hoessein, werkt IS immers destabiliserend voor de hele regio. Hierdoor
lijkt het vanzelfsprekend dat de landen daar zelf voor de oplossing moeten
zorgen. Een coalitie tussen Turkije en Iran – gesteund door het Westen – lijkt
mij hiervoor het meest plausibel. Hopelijk kan Iran hierdoor herboren worden
uit de strenge religieuze staat en terug het Perzische rijk van rozen en poëzie
worden, met een milde vorm van islam.

[1]
Deze bespreking en cijfers zijn deels gebaseerd op R. Kaplan, De wraak van de geografie. Wat de
wereldkaart ons voorspelt over komende conflicten en het gevecht tegen het
onvermijdelijke (Houten-Antwerpen, 2012).

[2]
Hierover zijn ook enkele Saudische schriftgeleerden het eens: http://www.demorgen.be/dm/nl/990/Buitenland/article/detail/2025879/2014/09/02/Saoedi-zoekt-ruzie-Haal-Mohammed-uit-zijn-graf.dhtml.

[3]
http://m.demorgen.be/dm/m/nl/2461/Opinie/article/detail/1989320/2014/08/14/Pro–of-anti-Erdogan-objectiviteit-over-Turkije-is-noodzakelijk-ook-voor-de-VRT.dhtml?originatingNavigationItemId=982.