Met als gevolg dat die vaak niet de waardering krijgen, die hen toekomt. Zo ontdekte hij in Latijns-Amerika katholieke missionarissen die daar – op gevaar van eigen leven – bewust kozen voor de arme landarbeiders en tegen de oligarchen. En hij is ze daar meerdere keren gaan opzoeken.
Met dit gegeven als basis heeft hij een boek geschreven dat op zondag 17 januari 2016 in een boeiende middagzitting door hem werd voorgesteld in het Antwerpse Elcker-Ik van de jezuiet, Hugo Ongena. Zulks met de hulp van filosoof Ludo Abicht, antropoloog Rik Pinxten en christen-socialist Jan Soetewey.
Daar ik zelf in de jaren zestig en zeventig van vorige eeuw als TV-journalist ambtshalve en persoonlijk kon kennis maken met katholieke missionarissen en lokale clerus, met bisschoppen en theologen; daar ik ook verslaggever was op de Latijns-Amerikaanse Bisschoppenconferentie van Medellin (1968), die door Paulus VI was geopend in Bogota. En daar ik ook later Brazilië, Mexico en Guatemala e.a. landen bleef bezoeken met het oog op pastorale pausreizen, begrijp ik waarom Lotens zo werd geraakt door een bepaald soort missionarissen die hadden gekozen voor het volk waarin zij als priester waren terechtgekomen.
De invloed van al deze contacten verklaart mede waarom ik zelf niet ben doorgegaan als priester; maar wel als verslaggever. De tegenstelling tussen de hiërarchie van een machtskerk kon moeilijk vereenzelvigd worden met het getuigenis en die radicale keuze voor de armen van vele missionarissen aan de kerkbasis, wiens werk ik in TV-reportages mocht belichten. Vroeg of laat kwamen zij op een zwarte lijst. In het uiterste geval omdat zij – uitzonderlijk- wel eens soms zo ver gingen om zelf de wapens op te nemen en te sneuvelen, zoals Camilo Torres, over wie ik in 1967 een KRO-documentaire kon uitzenden.
Vandaar dat ik ook tenvolle begrijp waarom Walter Lotens als buitenstaander zich wijdde aan het bekend maken van al dit christelijk engagement. Over de priester Cardenal maakte ik – voor hij minister werd in Nicaragua – in de Amsterdamse Populier op basis van interviews en poëzie – een KRO-documentaire,“Ontmoeting met Ernesto Cardenal”. Ook over Rogelio Ponseele bewerkte ik voor de KRO een ter plekke opgenomen reportage, waar deze missionaris als priester in het rebellengebied aan het werk bleef.
We zijn nu vijfentwinig jaar later en er is in de officiële rooms-katholieke kerk nu een enorme kentering aan de gang. Voor het eerst hebben wij een paus die onder de naam Franciscus bij zijn uitverkiezing onmiddellijk betoogde dat christelijke kerken in de eerste plaats moeten opkomen voor de armen en verschoppelingen.
Sindsdien heeft hij niet opgehouden om uit te drukken dat hij – net als de paus -het nauwst verbonden is met de ideëen van de hoofdpersonen in dit boek. Maar bij de presentatie meende Rik Pinxten te moeten opmerken dat hij nauwelijks onder de indruk is, daar deze paus zal moeten uitkijken dat hij de katholieke leer niet aanpast. Ik kom hier verder op terug.
Maar laat ik eerst de auteur van “Engagement…” hier zelf aan het woord laten. Hij had van meetaf aan gemerkt dat ik als christengelovige zeer enthousiast op de inhoud van zijn boek had gereageerd.
Walter Lotens: ”Op een of andere manier voel ik mij ergens verbonden met die vele missionarissen die ik op mijn reizen in het Zuiden ontmoet heb. Het waren doorgaans markante figuren die op een zeer eigen manier een kerk en een geloof vertegenwoordigden, waarmee ik weinig of geen affiniteit heb. En toch… een godsbeeld is mij weliswaar vreemd, maar een sociaal engagement daaraan verbonden niet. Ik behoor, dat weet je, zeker niet tot dat kringetje van fervente atheïsten en hun publicaties die er genoegen in scheppen om brandhout te maken van alles wat naar religiositeit neigt.”
“Nadat ik in een eerste deel van dit boek mijn uitgangspunten als religieuze atheïst heb aangegeven, breng ik in een tweede deel teksten van missionarissen en priesters, latinos en Europeanen, die zich politiek geëngageerd hebben in Latijns-Amerika. Het zijn documenten van bekende en minder bekende vertegenwoordigers van de bevrijdingstheologie.”
“Je kent ze zeker: de Nicaraguaanse priesters Miguel d’Escoto en Fernando en Ernesto Cardenal, maar ook de Nederlander Theo Klomberg, de Franstalige Brusselaar José Comblin, de Braziliaanse dominicaan Frei Betto (in gesprek met Fidel Castro!), de Franse dominicaan en advocaat Frei Henri Burin des Roziers en de Vlaming Roger Ponseele hebben geschreven teksten nagelaten, waarin zij getuigen van hun politiek en christelijk engagement.”
“In dit deel heb ik ook een portret van de broeder oblaat en antropoloog Gilbert(o) Pauwels en een gesprek met de Nederlandse redemptorist Joop Vernooij opgenomen die ik respectievelijk in Bolivia en Suriname heb ontmoet. Ik vond dat ook de getuigenis van zuster van de Jacht Jeanne Devos niet mocht ontbreken.”
“Om duidelijk te maken dat het bevrijdingslicht niet alleen in Latijns-Amerika schijnt, maar ook aanwezig is in de Parijse banlieuestraten of in het Limburgse Heusden-Zolder heb ik enkele uitspraken van de Franse priester Guy Gilbert en van de priester-activist Jef Ulburghs opgenomen. Als bijzondere afsluiter komt theologe Anneleen Decoene aan het woord met de vraag waarom het belangrijk is om vanuit feministische theologie naar onze samenleving te kijken”.
– Is dit dan het zoveelste traditionele boek over katholieke missionarissen?
Walter Lotens:”Ik denk het niet. Ik heb geen natuurlijke en vanzelfsprekende binding met mijn gesprekspartners, zoals dat in de meeste missionarisboeken waarin het vaak om een onkritisch onderonsje gaat tussen geloofsgenoten die elkaars overtuiging impliciet delen, wel het geval is.’
‘Als ‘atheïst onder missionarissen’ vertrek ik, bewust van dat verschil, op zoek naar elementen die mensen kunnen verbinden au-delà de la religion. Vandaar dat aan dit boek meegewerkt werd door een zeer divers gezelschap: van een christen voor het socialisme (Jan Soetewey), een global social justice watcher (Francine Mestrum), een antropoloog zonder god (Rik Pinxten), een ethisch ecoloog (Jef Crab), een trekker van de Universiteit voor Algemeen Belang (Noortje Wiesbauer), een bijbellezende vrijmetselaar (Ronald Commers) tot drie (ex)-missionarissen (Raf Allaert, Guido De Schrijver en Walter De Bock).’
Het zijn stuk voor stuk geëngageerde mensen met een missie, maar daarom nog geen missionaris. Bien étonnés de se trouver ensemble. In zijn inleiding schrijft Ludo Abicht: ‘Dit boek kan helpen het humanistisch verbond tussen niet-fundamentalisten aller levensovertuigingen inhoud en zin te geven; in het slechtste geval wordt Walter Lotens door de kleine zielen in beide kampen uitgespuwd.’
– In welke zin zal ‘Engagement met of zonder God’ worden onthaald.
Walter Lotens:”Van jou wist ik het al, voor de anderen is het een uitdrukkelijke invitation à la danse. Ik kijk uit naar de reactie”…
In ieder geval beëindigde de auteur zijn powerpresentatie met paus Franciscus als slotbeeld.
Rest mij hier terug te komen op het scepticisme van Rik Pinxten over die huidige paus. Dat stemt overeen met hetzelfde athïstisch scepticisme ten aanzien van aartsbisschop Helder Camara destijds. In mijn inleiding op de Nederlandse vertaling van zijn boek “Revolutie in Vredesnaam” (Bruna1969) liet ik in mijn voorwoord mijn oude vriend – en toen beroemde theoloog – Edward Schillebeeckx aan het woord.
Hij beschreef de betekenis van het optreden van deze prelaat van de armen als volgt: “Dom Helder Camara streeft een utopie na, een ideaal dat, gezien de menselijke situatie, de menselijke zwakheden en de macht van het geld, in de wereld met haar huidige structuren niet te realiseren is.
Maar als hij erin slaagt deze utopie te blijven vooropstellen, dan gaat ze een kritische utopie worden, iets wat voortdurend het geweten van de mens gaat bezwaren, en toch veranderingen gaat bewerken, misschien niet die concrete punten die Helder Camara zich voorstelt, maar wel in het belang van heel het volk.
De kerk heeft mensen als Camara nodig, omdat zij in de wereld kritisch-profetisch moet optreden en met name aanklagen wat verkeerd is. Dit is gefundeerd op haar eschatologische hoop, die garandeert dat door Christus’verrijzenis het mens-zijn in de volste zin van het woord is mogelijk geworden, dat de situatie zoals ze nu is nooit helemaal goed te keuren is, dat ze altijd moet overstegen worden”. En dat is niet gebeurd.
Ik grijp hiernaar terug omdat Paulus VI, Johannes Paulus II en Benedictus XVI eigenlijk terug wilden naar de machtskerk van voor het Tweede Vaticaans Concilie. Een vaktheoloog van het kaliber Schillebeeckx werd door deze pausen gewantrouwd. Met alle theologen van het internationale theologentijdschrift Concilium – van Hans Küng tot Gustavo Guttierrez – betoogde hij “dat het vorige ook inhoudt dat de kerk zelf voortdurend moet veranderen.
De paus kan niet alle onheil in de wereld aanklagen en tegelijk de status quo handhaven in de kerk. Kritisch-profetisch optreden kan niet zonder zelfkritiek voor de kerk. Dom Helder Camara zal kerkelijk geen betekenis hebben als de officiële kerk zich diplomatiek van hem distantieert. Dan zal zijn optreden gaan werken als een wig en onvermijdelijk de antikerkelijkheid in de hand werken”.
Toen ik dit alles optekende uit de mond van Schillebeeckx wisten we nog niet dat, wellicht zijn grootste tegenstander toen, theoloog Ratzinger, in 2013 als paus zou moeten aftreden. Daardoor moest uit het conclaaf iemand opstaan zoals kardinaal Bergoglio, die nu als Franciscus op drie jaar de antikerkelijkheid vrijwel heeft stopgezet.
In het kader van deze humanistische paus lijkt mij een boek als dit “Engagement met of zonder God” voor mij als christen gewoon providentieel ! Wellicht ook voor al die andere open of gesloten humanisten (leden van filantropische stichtingen of loges) met hun “engagement”.
Engagement met of zonder God. Atheïst onder missionarissen. Walter Lotens. Uitgeverij: Garant.
