Is het wel gezond om onderwijs te organiseren volgens levensbeschouwing of religie? Dat is de vraag die Hendrik Vuye en Veerle Wouters aan de orde stellen in Knack (1). Voor wie het gezond zou kunnen zijn, of juist niet, zeggen ze er niet bij. Toch is iets daarvan wel duidelijk: het is helemaal niet gezond voor de godsdienst. En eigenlijk is het hele pleidooi van deze twee auteurs voor een herziening van artikel 24 van de Grondwet een aanval op de godsdienst, en een poging om die, zo al niet te wurgen, dan toch terug te dringen naar het kleinst mogelijke terrein. Daarmee gaan ze helemaal in tegen de geest van verdraagzaamheid van de Grondwet en het klimaat van wederzijdse compromissen waarin die tot stand kwam. Wat ze bepleiten is anti-grondwettelijk.
Zoals ze zelf aangeven in verschillende teksten is de Belgische Grondwet tot stand gekomen als een compromis, al spreken zij van ‘een verregaande welwillendheid’ t.o.v. de Katholieke Kerk, in de persoon van de aartsbisschop van Mechelen, Mgr. de Méan. Die had in 1830 een brief aan het Nationaal Congres geschreven, die daar werd voorgelezen, en waar rekening mee gehouden werd. Hij wees daarin ook op het belang van het onderwijs voor de kerk: ‘De godsdienst heeft een zo intieme en noodzakelijke band met het onderwijs dat hij niet vrij kan zijn als het onderwijs dat niet is.’
Dat is makkelijk te begrijpen. Hoe reproduceert een godsdienst zichzelf? Op de eerste plaats door de kinderen van haar aanhangers godsdienstig te vormen en te integreren. Dat gebeurt via het gezin, via de eredienst, en via de school. Zonder die godsdienstig gefundeerde school is de vrijheid van godsdienst geen lege, maar toch een half lege doos. Het voortbestaan van de godsdienst zelf wordt erdoor aangetast en bedreigd.
De Monseigneur wilde de godsdienst beschermen tegen de staat, en vroeg garanties voor het voortbestaan van zijn religie. Vuye en Wouters spreken in dit verband van ‘afweerrechten’. Dat klopt, het gaat om defensieve rechten, en die zijn zeer terecht opgeëist. Maar, zeggen V&W, dat zijn mensenrechten (grondrechten, in hun terminologie) van de eerste generatie, die moeten we nu vervangen door een grondrecht van de derde generatie, het recht op scholing.
Dat recht op scholing is vanzelfsprekend, en het is ook niet echt een probleem: er is in België leerplicht en een groot onderwijsaanbod. Maar dat recht op scholing vervangt ook niet de vrijheid van (levensbeschouwelijk georiënteerd) onderwijs. Wat is dan het probleem?
TOLERANTIE, INTEGRATIE, EMANCIPATIE
Dat wordt duidelijk als V&W erop wijzen dat in het jonge België er eigenlijk maar één godsdienst was, de katholieke – de religieuze minderheden waren te klein om mee te tellen. Maar die monoreligieuze situatie is nu geëvolueerd naar pluraliteit: er is joodse, islamitische enz. religie in België. En dat schept blijkbaar problemen.
Volgens V&W moet de staat ‘zorg dragen dat de verschillende groepen en religies elkaar tolereren.’ Van tolerantie verspringen zij naar integratie. ‘De overheid moet de voorwaarden scheppen die burgers in staat stellen in waardigheid samen te leven. Onderwijs zal integratiebevorderend zijn indien we langs die weg onze normen en waarden uitdragen. We moeten ten volle inzetten op de emancipatorische kracht van ons onderwijs. Dit zal veel efficiënter zijn dan allerhande verbodsbepalingen die wettelijk worden vastgelegd.’
Dit is een bizarre aaneenschakeling van niet gedefinieerde en moeilijk te koppelen begrippen: tolerantie, integratie, emancipatie. Door je intolerant op te stellen kan je je juist heel goed integreren in bepaalde milieus. Integreren doe je in een groep, maar dan segregeer je je meestal meteen van andere groepen. Het is moeilijk om je tegelijk te integreren in de fanclubs van concurrerende voetbalploegen, of in het Vlaams Belang en in de PVDA. En hoe geïntegreerd zijn villabewoners en mensen uit achterbuurten? En wat komt emancipatie daarbij doen? En dan nog een emancipatie met een stok achter de deur, want ze vervangt verbodsbepalingen!
WIE KOMT EERST: DE GODSDIENST OF DE STAAT?
De burger moet eigenlijk zijn plaats kennen (en dat leren op school). De klassieke vrijheden, ‘ook de vrijheid van godsdienst , bestaan binnen onze maatschappij. Deze vrijheden bestaan niet naast en zeker niet boven onze maatschappij. Het recht op scholing moet er voor zorgen dat eenieder zijn plaats als burger in de maatschappij kan innemen.’ Versta: dat ieder zijn plaats leert kennen.
Dat lijkt me een onderschatting van de godsdienst en een overschatting van de staat. De staat produceert geen ethiek, de godsdiensten (en bij uitbreiding alle wereldbeschouwingen) wel. Het is een goede zaak dat er vanuit levensbeschouwelijk standpunt vragen gesteld worden aan het beleid van de staat, en zelfs dat er desnoods tegen ingegaan wordt. De staat is niet het Allerhoogste, de staat kan ontsporen, de staat is al te vaak een speelbal van machtscentra en niet de vertegenwoordiging van de burger. De godsdienst kan op slechte gronden op de rem gaan staan, maar ook om goede redenen verzet aantekenen (of zelfs in het verzet gaan). Je kan niet zomaar stellen dat de staat primeert op de godsdienst.
Een volgend begrip dat V&W in hun argumentatie betrekken, is de secularisering. Die terugtrekking van het bereik van het religieuze betekent blijkbaar een privatisering: ‘Voor ons is religie een privé-aangelegenheid die men deelt in een geloofsgemeenschap.’ Dat is een kijk van buitenaf – als je wilt weten wat religie is, moet je toch bij de religie zelf gaan kijken en luisteren? Godsdienst is een privé-aangelegenheid in juridische, grondwettelijke zin: je bent vrij er een te hebben en die te beleven, niets of niemand mag het je verbieden of je daarbij hinderen. De staat niet, organisaties niet, personen niet. (Uiteraard met de gebruikelijke beperkingen: voor zover je anderen niet schaadt en geen wetten overtreedt.)
Maar verder zijn godsdiensten vaak heel publiekgericht: met klederdrachten die opvallen in het openbare leven, met eigen publieke feesten en manifestaties. Sommige godsdiensten hechten ook veel belang aan verkondiging en gaan daarvoor de straat op. Helemaal niet privé, juist met een duidelijke openbare dimensie.
WAT IS ER TEGEN VERZUILING?
Dan is er nog een begrip dat tegen het huidige artikel 24 van de Grondwet in stelling gebracht wordt door V&W: verzuiling. Religieuze verzuiling hebben we gehad in België, maar ze is geërodeerd en grotendeels verdwenen, hoewel niet helemaal. Maar volgens V&W ‘zijn er nieuwe onderwijszuilen in de maak.’ Dat is mogelijk, maar wat is daartegen? Verzuiling is niet ongrondwettelijk, ze is bovendien een mechanisme van zelfbehoud en van machtsversterking. Als de in België gangbare islamofobie ertoe leidt dat er een islamitische zuil ontstaat (want daar doelen V&W toch op), wat is daar dan op tegen? Het is een begrijpelijke reflex, en een gezonde tegenstrategie, of niet?
Als ik V&W lees, denk ik: hun plan om de Grondwet te veranderen is ingegeven door de miskenning van de godsdienstvrijheid, hun afkeer van het Katholiek Onderwijs en hun degout van de islam. In de plaats daarvan willen zij meer staatsbemoeienis om de niet gedefinieerde ‘normen en waarden’ die als de ‘onze’ worden aangeduid door te drukken. Maar die ‘onze’ is gebaseerd op uitsluiting van een groot aantal medeburgers. Segregatie dus. Juist die is volgens het discours van V&W juist uit den boze.
- (1) Alle citaten zijn genomen uit de volgende teksten:
‘Is het wel gezond om onderwijs te organiseren volgens levensbeschouwing of religie?’,
https://www.knack.be/nieuws/belgie/is-het-wel-gezond-om-onderwijs-te-organiseren-volgens-levensbeschouwing-of-religie/article-opinion-1416523.html
En ook:
Voorstel van verklaring tot herziening van artikel 24 van de Grondwet (…), Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, 22 november 2018, http://www.dekamer.be/FLWB/PDF/54/3392/54K3392001.pdf
‘Scheiding tussen kerk en staat is belangrijk, maar scheiding tussen kerk en maatschappij evenzeer’, Knack 14 mei 2018
https://www.knack.be/nieuws/belgie/scheiding-tussen-kerk-en-staat-is-belangrijk-maar-scheiding-tussen-kerk-en-maatschappij-evenzeer/article-opinion-1146235.html
